Долго време трае оваа мачна авантура со прашањето за учењето на верата во училиштата. И бидејќи долго трае, и бидејќи е мачна, за жал, ја загуби силата на авантурата – сега погрешно велам дека станува збор за авантура: авантура како влез во нешто непознато, а привлечно; авантура како желба за нови сознанија; авантура како можност за истражување на дотогаш непознатите психофизички сили на човекот; авантура како можност за излегување од досадната стварност на постојаното неосновано (читај, неподдржано со смисла) повторување на секојдневните постапки. Човек ќе се заборави, но секој ден му е потребна таа авантура.

На пример, да ја земеме – гладта. Редовно се живее без многу размислување за оваа појава. Или, постои некое предубедување од научената човекоцентрична култура дека гладта е лоша, може да те исцрпи, разболи (што е, патем, точно, но тоа не е целата содржина на оваа појава кај човекот; па и не само кај човекот). Како и да е, таа е секојдневие и секојдневно се заситува. Но, човекот често, за жал, заборава да ја сфаќа како авантура/алтернатива на секојдневието. Особено ако нема искуство од доброволен пост (во денешното сито време, посебно), за човекот гладта од авантура, станала – досада. Што па мора да ја има таа глад, кога и така не ја бива? Затоа, на пример, ќе изедеш нешто набрзина и – терај. Но гладта, видете, и денеска е порака за секој човек. И денеска, како и секогаш, е повик на авантуристичко живеење. И денес, како и секогаш, философската содржина на човекот, кога сака вистински да мисли за човекот (т.е. за себе, најпосле), поаѓа од гладта, жедта, стравот од смртта, копнежот по целосност на битието. Тие се авантуристичките елементи во човекот. И тие, вклучително и гладта за која зборуваме, и’ поставуваат прашање/прашања на научената човекоцентрична култура на современиот човек. Посебно на предубедувањата од таа култура.

Ќе се вратам на гладта. Таа може да се задоволи со едно намачкано лепче наутро, чаша млеко набрзина, додека брзаме на работа, на училиште, во градинка... И после, на ручек, едвај ќе седнеме да јадеме, па ни е здосадено од истите тие пиперки, од оризот, а леб не ни се јаде, а кој денес пие вода, а за сок често нема пари? На крај, ќе ручаме, ете, и тоа да се заврши. Па вечера, пак сме гладни, пак отвори фрижидер, пак мисли му ја што да се јаде. А најубаво е некогаш да си купиш хамбургер и кока кола и со другарите да се изнајадеш.

Друго, веќе повеќето од нас мислат дека храната доаѓа од Тинекс, од Веро, од Рамстор, од СП Маркет, фала Богу – и од пазар (не дека така мислат, никој не е толку глупав, но имаат такво доживување за храната). Одиш и бараш по непрегледните Гондоли на храната, земаш едно, земаш друго, зависи во која програма си го научил односот кон храната (дали, на пример, во претходната генерација, за која месото беше се’, или си современ интелектуалец кој мисли дека здравата храна е тоа што се јаде, или те тера економската логика, па си велиш – нека има), некој гледа и по колку калории има во конзервираната содржина, па пресметува, ако Т, тогаш... Се заборава градскиот човек од каде навистина доаѓа храната.
Вистина, што авантура има во ова што го опишав? А и малку поинтересно го опишав, зашто може да биде и навистина досадно.

Врвот за ова досадно размислување (поточно – немислење) за гладта е – свечената вечера. Првин, свечена вечера во вид на скара некаде во природа, со доста пиење и разговори (последниве, и така и така). Или свечена вечера во ресторан, со семејството, со пријателите, пак со некое убаво и вкусно пиење. Добро, во свечениве вечери и има по нешто авантуристичко. Барем технички.

Гладта, инаку, може да се разгледува како потсетник за несовршеноста на човекот. Како доказ дека тој не може да живее потполно индивидуализирано, т.е. независно од секого и се’. Особено од Бога. Таа обично и го освестува човекот од каде доаѓа храната. Има една книга од данскиот писател Нут Хамсун, која се вика “Глад”, во која писателот се чуди како е тоа можно во Копенхаген, современ град со излози полни со храна, човек да остане гладен? Тоа е пишувано на почетокот од 20 век, кога не е поголем дел од цивилизираното човештво сместено по градовите како сега. А сега – тоа е стандард. Значи, тешко на тој што мисли дека храната доаѓа од излозите.

За мене е, на пример, авантуристички да се размислува на сложениот и мистичен процес на творење на храната во земјата. Намерно не велам “растење”, “обезбедување”, намерно велам – творење. Обично забораваме дека во земјата се фрла семе, едно малечко зрнце, кое потоа – умира, се распаѓа, и од тоа умирање се создава храната. Бидејќи ги има овие работи – фрлање, умирање, распаѓање, творење, па и растење и развивање, па и негување, значи, затоа мислам дека процесот е сложен, но и творечки.

И уште многу може да се пишува за гладта, ама јас тука ќе застанам. Јас можам да пишувам многу. А некој уште многу, многу повеќе од мене. И кога некој знае да зборува/пишува многу, многу повеќе од мене за гладта, сакам да го слушам/читам, зашто неминовно ќе зборува за нашата заедничка/општа човечка природа, т.е. за мене. Авантурист сум и не сакам да ги слушам оние досадни разговори кој што не јаде, или дека е досадно секој ден да се јаде по три пати, или дека се’ исто па исто. Авантурист сум и мене не ми е исто.
Еве, знам дека текстов ќе излезе подолг, ама нека.

А сега ќе се вратиме на учењето на верата во училиштата. Сакав да кажам дека ќе беше добро ако таа работа се сфатеше како авантура. Ќе излезеа многу работи. Животот ќе ни беше побогат.

Но кај нас, во македонското општество, богатството е се’ уште недофатливо. И мислам дека е и – недозволиво. Сега зборувам за богатството општо. Во времето на работничката класа тоа и по дефиниција беше недозволиво. Се’ требаше да биде воедначено, а пред се’ – богатството. Богатството беше оценето како – класно зло. Тоа не беше поврзано со благословот или страста на поединечната личност, туку со класата на експлоататорите крвопијци. Освен тоа, воопшто не се мислеше на тоа дека општото богатство на созданието (небото, земјата, и се’ што ги исполнува, па – ќе се дрзнам да кажам – и некои човечки богатства) е благослов од Бога. И затоа им беше ограбено богатството на луѓето и беше ставено на располагање на диктаторите (добро читате – диктаторите, не на диктатурата) на пролетеријатот. Тие диктатори и тогаш беа побогати, т.е. имаа повеќе од општествената сопственост на користење и, според вистината дека богатството не е класно зло, туку е поврзано со состојбата на личноста, на пример, со страстите, повеќето од нив си дозволуваа и по нешто поголемо богатство од пролетерското. Инаку, богатството требаше да биде укинато. Немаше бои, разни облеки, производи, освен работнички. Богатството не беше сфаќано како плод на креацијата на човекот. Не можеше да се најде жолта боја за ѕидовите, освен во малечка туба од аеро темпери. Во мислата – исто. Комунизмот излезе од таканаречената либерална традиција во политиката, која требаше да ги дисперзира правата (сепак, главно економски) од неколкумина на многумина. А, пустиот, заврши со одземање на правата на сите и со диктатура во секој поглед. А тоа, затоа што беше невистинит, поточно – лага.

Политички гледано, комунизмот, како движење во светската политичка и културна историја, тргна да ги бара “незадоволните” во тие времиња. И како политичка опција, се разбира, не ги бараше незадоволните поединци, туку незадоволните групи. Сакам да кажам дека, како и секоја политика, мислеше во категориите на групата, не во категориите на личноста. А ги најде следниве групи: првин, селани и работници; потоа, сиромашни и невработени; потоа, жени. А ги најде и непријателите: првин, богати; второ, црква; трето, интелигенција. Ова со непријателите се однесува на насловот – Што е во игра? Уште од почетокот, системски, во игра кај комунистичката таканаречена либерална политика е борбата за уништување на црквата. Ако некој ја читал книгата на Џорџ Орвел (писателот на култната антикомунистичка книга “1984” и исто антикомунистичката “Животинска фарма“) “Во чест на Каталонија”, во која се опишани состојбите за време на анархистичката револуција во Шпанија во првата половина од 20 век, ќе знае дека во тоа време во Шпанија биле систематски рушени црквите. Тоа било, просто кажано, дел од агендата на тогашните анархистичко-комунистички движења. Борбата со конзервативните политички сили во Западна Европа значела истовремено и борба со црквата, пред се’, католичката. И тоа – борба до уништување.

Е, сега. Во Македонија по Втората светска војна се појавува памфлетот на Кочо Рацин “За Драговитските богомили”. Редакцијата беше на исто така славниот Блаже Конески. Комунизмот, како лаицистичко движење со своја специфична историја на Запад, си ја бараше својата историја и кај нас, на Исток. А бидејќи кај нас не се имаат развиено такви движења како на Западот, кои биле истовремено против феудалните власти и против феудалната западна црква, единствено беше можно таа историја да се изгради врз приказната на богомилите. И така, во “Драговитските богомили” богомилите се прикажани како изразители на тенденцијата кон национална и верска слобода, се разбира, верска слобода од Православната Црква. Текстот, од културолошки и научен аспект, нема блага врска со реалноста. Тоа е еден обид (добро и го нареков – памфлет) на еден наш истакнат поет, да поентира и на научен план. И тоа неуспешен. Нема сега да навлегувам многу во прашањето на овој памфлет, но ќе кажам две работи, доволни да ја покажат неговата промашеност. Првин, богомилите се прикажани не само како теоретичари, туку и како борци, барем потенцијални, за – каква и да е – слобода. Но, богомилството било вера, увереност во идејата дека светот е поделен на духовен и материјален дел. Дека со двата дела управуваат два бога. Со духовниот – добриот бог, со материјалниот – злиот бог. И тие си го сообразувале својот живот со ова мислење. Не сакале да имаат ништо со материјата, бидајќи така се покажуваат како служители на злиот бог. Така, на пример, сметале дека бракот е грешен, поради телесните односи во него, и сметале дека е под достоинството на човекот. Луѓе со таква мисла и вера не било можно ниту да помислат на каква и да било политичка акција. Второ, времето на богомилите е истовремено времето на македонските и сесловенски просветители, кои биле припадници на истата онаа црква против која биле богомилите. Нашите комунистички интелектуалци (на кои, рака на срце, вистината никогаш не им била важна) не гледаа никаков конфликт во тоа да ги слават, од една страна, богомилите (кои, патем речено, во културната историја на нашиот род ама баш ништо не придонеле), и од друга, калуѓерите и епископите (читај – владици; зашто свети Методиј бил владика). И така, си ја најде македонскиот комунизам својата историја во движењето на богомилите. Со тоа, се разбира, и историски си ја зацврсти својата агенда да се бори против црквата – до нејзиното “одумирање”. По војната, веронаука се предаваше уште 7-8 години во училиштата, а кога Комунистичката Партија на Македонија се почувствува доволно силна, веронауката беше отстранета од училиштата. Тоа е уште еден показател дека, навистина, дел од општата агенда на комунизмот како движење беше отворената борба против црквата. Да не го спомнуваме овде рускиот пример.

Во македонската историја има уште еден контрадикторен период во односот со црквата. Тоа е периодот на воспоставување на македонските национални институции. Се работи за период кога е воспоставена, на пример, Македонската Академија на Науките и Уметностите (МАНУ), и многу други, така да ги наречам, македонски национални и културни ориентири. Во тоа време е поддржано и движењето за автокефалност на Македонската Црква. Сакам со ова да сме на јасно – не станува збор за формирање на Македонската Православна Црква од страна на комунистичките власти, како што сакаат да поентираат српските и грчките црковни кругови, туку за поддршка на постојната тенденција кон автокефалност на Православната Црква на територијата на Македонија, во која претежно членувале – Македонци. Периодот е, како што реков, контрадикторен, бидејќи комунистичката и атеистичка (дури, богоборечка) власт, од национални политички причини, на секој начин го поддржуваше формирањето на институциите на Македонската Православна Црква. Се разбира, со силна контрола над случувањата. Еден од аспектите на поддршката беше способноста единствено на црквата да ги собере Македонците од расејанието, т.е. дијаспората.

Значи, тоа е во игра. Од една страна, општа агенда за борба против црквата, според научената од западните движења (најмногу од комунизмот) лекција. Од друга страна, поддршка на црквата, според националниот интерес. Овие работи ги наследија сите партии од така нареченото либерално крило во Македонија по осамостојувањето. Ги научија, и не ги преобразија, како што скоро ништо друго и не преобразија. Продолжија понатаму со истите застарени мислења, кои немаат никаква врска со реалноста.
Сега ќе позборуваме за нешто друго што, исто така, е во игра.

Навистина, падот на социјализмот кај нас требаше да биде вистински крш. Но, за жал, не беше. Во согласност со својата утилитарност и немање респект, ниту желба, кон вистината, тој пад беше наречен – транзиција (не само кај нас). А беше потребно, и се’ уште е потребно (особено кај нас), да се процеди целиот тој период, да се оцени, а неговата беда навистина да се осознае, признае и прифати. Но движењето што беше одбрано беше – транзиција. Транзиција кон – западната култура на живеење.

Западната култура е, навидум, единствена. И е единствена во економската сфера и во економските ставови. Но е далеку од единствена во културен поглед. Содржи разни земји, со различни локални култури. Она што било можно да се промовира како заедничко во таа култура е преточено во т.н. меѓународни правни одредби, кои, во својата основа, имаат христијански карактер. На пример, основната идеја на Декларацијата за човекови права на Обединетите Нации дека секој човек има право на живот и е еднаков е – христијанска. Христијанството е искористено како основен материјал, што (неволно, но сепак) се признава во тие култури, иако културната тенденција одамна престанала да биде христијанска или да се сообразува со христијанството. Како и да е, основата на западната култура (која сега има тенденција да биде светска) е христијанска, но – што е важно – римокатолички и, особено, протестантски христијанска. Понатаму западната култура има еден природен (не оценуваме колку е добар) тек, кој ја доведува, без некој особен прекин, до денешната состојба.

Сега, нашата традиција беше насочена кон оваа правна, особено екомонска, но и – верска култура. Ние, како и во времето пред комунизмот, си ја признавме нашата инфериорност во однос на западната култура и решивме да транзитираме.

Разнообразноста на западната култура е особено видлива не во економската и правната сфера, туку во верската. И развитокот на националните западни култури е многу зависен од нивната религиозна заднина. Од една страна има национални култури со изразен центар, како француската, и такви кај кои центарот не е толку изразен, како скандинавските. А има и такви кои се наоѓаат, некако, меѓу овие, како англиската. Поентата е дека сите тие се развивале зависно од стандардите на организирање на социјалниот живот карактеристични за нивните цркви. И кај нив тој развиток бил, вака или онака, природен, или барем причинско-последичен.

Во врска со нашиов текст, важно е тоа дека ние како да сме ставени пред избор – кој пример во уредувањето на верските работи ќе го следиме. И, досега во нашето правно и политичко милје се издвојуваат две тенденции. Едната е, така да ја наречам, про-француска, која ја застапуваат нашите партии од таканаречениот либерален блок. Оваа тенденција го поистоветува секуларизмот на државата со атеизмот и, во суштина, се поставува над верските права и слободи на поединецот, т.е. сака да се меша во нив. Другата е, така да ја наречам, про-скандинавска, ја застапуваат таканаречените конзервативни партии во Македонија, и е полиберална кон верските слободи на поединецот, т.е. не го поистоветува секуларизмот со атеизмот, ја прифаќа религиозноста на поединецот, и има тенденција да даде простор истата да се изрази.

Ете, тоа е во игра. За едни секуларизмот значи атеизам, за други не. И се’ уште тука не мора да станува збор за вера. Просто, однос кон верата.
И уште нешто е во игра.
Јас од Уставот не знам многу, но очигледно дека тој е составен така, што да одговара на првата, секуларно-атеистичка тенденција. И тоа не треба да чуди, зашто во секоја земја уставот се сообразува со потребите на одредена група која, вака или така, ја има власта. Сакам да кажам дека уставот, како појава, како феномен, не е безгрешен, ниту има таква тенденција. Ниту е тоа нешто толку неверојатно компактно, толку меѓусебно исповрзано, просто – едно совршенство. Ова го велам особено, зашто во главите на нашиот човек уставот често добива димензија на божествена установа, т.е. демек, со уставот се регулира се’ (се разбира, во основа) и тоа на најдобар начин (каде што нема вера, секогаш има многу суеверие). За пример ќе го дадам следново. Во Германија, на пример, постои можност да се отвораат католички и протестантски училишта, но не постои можност да се отвораат муслимански, иако таму има многу муслимани. И тоа недозволување, се разбира, мора да е правно основано. И се држи ситуацијата, и не се пушта.
Ете, и тоа е во игра. Обид за градење атеистичка култура, зашто се смета дека верата е изживеана работа, стара, пропадната, назадна. И тоа (најверојатно, штом имавме таква одлука на Уставниот Суд) преку Уставот и законодавството.

Најпосле, ќе кажам и нешто сосема обично. Пред секој човек лично е поставено прашањето на верата. Тоа е такво – проклето прашање, т.е. од тоа не се бега. И уште попроклето е зашто во нашето општество (и во сите општества) е нерешливо. Велат: Аман, кога ќе дигнеме раце од Црквата и религијата? Е па, никогаш. Зашто во сите времиња има луѓе кои позитивно одговараат на верата и луѓе кои негативно одговараат на верата. И никогаш прашањето не се решава, така да се рече, интегрално, целосно. Ни за. Ни против. Зашто верата, за разлика од политиката, е упатена на личноста на човекот, односно постојано се упатува кон човечките личности, и сите тие некако одговараат, и одговараат постојано, пак и пак, бесконечно. Таква е природата на верата. И на оној кој верува постојано му се обновува прашањето. Се разбира, на различен начин, но повторно и повторно му се поставува. Но, и ако лично го решите, без разлика за или против, постојано во животот ќе имате сведоци што ќе ви покажуваат дека има и други аспекти на верата кои не сте ги имале предвид кога сте го решавеле прашањето. Ќе ве изненади некој, на пример, ако сте атеист и имате јасен став по прашањето на верата, кој вистински ќе посведочи за верата. Во тој случај, човек може да реагира на два начини: или да остави простор да порасне и да осознае и нешто друго, или да го одбие сведоштвото, што, во вториов случај, обично е пропратено со одреден вид и степен на насилство – ментално, психичко, а понекогаш и физичко. Истото тоа може да ви се случи и ако сте верник, т.е. да ви се проверуваат ставовите дали сте навистина верник, и таквата проверка може да ви биде повод за исти такви нехристијански мисли и постапки. Зашто останува дека верата е жива работа и не може да се стави ад акта.

Така, ова со Уставот јас би го сметал за една епизода. Мене не ме погодува страшно, зашто е израз на немањето матурација во нашето општество да се справи квалитетно со ова прашање. Верата за нашето општество, ако сакаме да сме прави, е се’ уште преголем залак. Особено православната вера. А ние сме луѓе досадни, кои сакаат да си ја изедат брзата храна и да си ја заситат гладта, и не сакаат да погледнат подлабоко – која е содржината на таа глад.
Ете, тоа е во игра.
А би било добро да има малку вистински авантуристички дух во нашето општество. Ех...

На Велики петок, 2009

 Игор Калпаковски
презвитер на Православната Црква и уредник на издавачка дејност на
Скопска Епархија.

Посети:{moshits}