Чудно е што човековата мисла, а особено теолошката мисла, никогаш не се задржала на психологијата на Бога. Веројатно размислувањето за тоа се сметало за недоволно побожно. Во традиционалните теолошки конструкции најнејасна останува психологијата на Бога. Теологијата секогаш била градена од аспект на психологијата на човекот. Теологијата, во суштина, секогаш била многу повеќе антропоцентрична, одошто теоцентрична, а таква била најмногу во монархистичката концепција за Бог. Може ли да се каже дека на Бога не Му е својствен никаков душевен живот, дена не Му се својствени никакви афективни или емоционални состојби? Статичкото поимање на Бога, како чист акт Кој во Себе нема потенција, Кој е самодоволен и на Кого ништо не Му треба, е философско, аристотеловско поимање на Бога, а не библиско поимање. Богот на Библијата, Богот на откровението, воопшто не е чист акт; во Него се разоткрива афективен и емоционален живот, драматика на секој живот, внатрешно движење, н тоа се открива егзотерички. Речиси е неверојатна ограниченоста на човековото гледиште за Бога. Постои страв на Бога да Му се припише внатрешен трагизам, кошто му е својствен на секој живот, динамика, тага по свои други, тага  поради човековото раѓање, но не постои ни најмал страв кога Му се припишува гнев, љубомора, одмазда и други афективни состојби коишто кај човекот се сметаат за непожелни. Постои длабок јаз меѓу сфаќањето на човековото совршенство и на Божественото совршенство. Вообразеност, самодоволност, скаменето-неподвижна  гордост, барање за постојана потчинетост на другите – сè се тоа својства коишто христијанската вера ги смета за грешни и порочни, но совршено спокојно Му ги припишува на Бога. Се покажува дека не е можно да се следи Евангелскиот завет „бидете совршени како што е совршен вашиот небесен Отец“, и дека на човекот не му е дозволено да се споредува со Бога. Тоа што кај Бог се смета за знак на совршенство, кај човекот се смета за знак на несовршенство, за грев. Според принципот на апофатичката теологија, Бог, се разбира, не е добро, туку над-добро, не е совршенство, туку над-совршенство, не е битие, туку над-битие, не е нешто, туку ништо, и на Бога не можат да се однесуваат никакви наши поими. Ние за Бога можеме да размислуваме само символички и митолошки. И можна е символичка психологија на Бога. Таа не е неможна во однос на Божественото Ништо на апофатичката теологија, но е можна во однос на Бог-Творец на катафатичката теологија. И ете, на Бога-Творецот никако не може да Му се припишат вообразеност, самодоволност, деспотизам, како својства на Неговиот езотеричен живот. Подостојно е на Бога да Му се припише тага по саканиот, потреба за жртвено давање на Себе. Постои страв на Бога да Му се припише движење, зашто движењето укажува на недостаток, на потеба од она што го нема, на дополнување. Но, може исто така да се каже дека и неподвижноста е недостаток, отсуство на квалитетот на динамиката на едно битие, драматика на животот. Трагизмот во животот на Божеството не е показател на несовршенство, туку на совршенство на Божествениот живот, на Божествената мистерија. Христијанското откровение го претставува Бога во аспект на жртвена љубов, но жртвената љубов никако не зборува за самодоволност на Божествениот живот, таа зборува за потребата да се излезе во друг. Истовремено, невозможно е да се отфрли фактот дека христијанскиот Бог е, пред сè, Бог на жртвена љубов. Зашто, жртвата секогаш сведочи за трагедија. Драматичното движење и трагизмот се плод на полнота и на изобилство, а не на недостаток. Одрекувањето на трагиката на Божествениот живот е можно само ако се отстапи од Христос, од распнувањето и од крстот, од жртвата на Синот Божји. Таква е теологијата којашто не сака да знае за Божествената трагедија, теологија на апстрактен монотеизам. Апстрактен монархиски монотеизам, кој не сака да знае за внатрешната драматика на Божествениот живот, е очигледно мешање на апофатичката и катафатичката теологија. Невозможно е од Апсолутот, на Кого му припаѓаат совршена полнота и самдоволност, да се изведе создавање на светот. Создавањето на светот е движење во Бога, драмски настан во Божествениот живот. Во Апсолутниот, во Божественото Ништо, не може да се замисли движење кое за Апсолутното би го градело надворешниот поредок на битието, не може да се замисли ништо позитивно, туку само негативно. При поистоветувањето на Апсолутното од апофатичката теологија и Творецот од катафатичката теологија, се испоставува дека созданието, материјата е случајна, ништовна, непотребна, дека нема никаква врска со внатрешниот живот на Божеството, поради што, на крајот од краиштата, е бесмислена. Созданието има вредност и смисла само ако создавањето на светот се сфати како внатрешен момент на реалзација на Божествената Троичност во Апсолутното, како мистерија на љубовта и на слободата. За егзотеричната теологија внатрешниот живот на Божеството е затворен. Езотеричната, пак, теологија мора да ја признае трагедијата во Бога. Тоа е она што Ј. Беме го нареква теогониски процес. Тој се случува во вечноста и не означува раѓање на Бог Кој порано не постоел, туку Божествена мистерија, вечен езотеричен живот на Божеството, вечно Божјо раѓање од Ungrund.  

Подготви: д- р Драган Михајловиќ