Повеќеслојната историска претстава за св. Кирил и Методиј нема до крај да биде проследена и културолошки презентирана доколку не се согледа и нивната улога како устроители на првото словенско писмо – глаголицата, но и како кодификатори на старословенскиот богослужбен и книжевен јазик. Ваквиот висок цивилизациски и културолошки чин се иницирал и се реализирал во функција на подготовките и спроведувањето на т.н. Моравската мисија, којашто со политичка одлука била одобрена од византискиот императорски совет уште во 862 година, а се одвивала во периодот меѓу 863 и 885 година.
Но, за успешното спроведување на мисионерскиот чин за словенско просветителство првовремено се испречил проблемот што сè уште немало устроени словенски букви. Дури и порано да имало некаков обид за устројство на словенска азбука при евентуалната изведена Брегалничка мисија во Македонија, таквиот ортографски чин останал недореализиран поради воениот и политички крах на византиското словенско кнежество на св. Методиј во брегалничко-струмичкиот крај при бугарските освојувања во 855 година.
Всушност, еден период по христијанското покрстување Словените правеле обиди да пишуваат на својот јазик – но „без устројство“, т.е. без да имаат свое словенско писмо. Таков бил случајот кога во својство на управител на словенското кнежество во Македонија св. Методиј го напишал правно-каноскиот состав „Закон за судење на луѓето“ на тогашен словеномакедонски јазик, но со византискогрчки букви. Затоа по 7-8 години за потребите на словенската мисија во Моравија следела приоритетната обврска да се устрои словенско писмо, да се стандардизира богослужбен и книжевен старословенски јазик, а и да се преведат од византискогрчки нужните богослужбени и проповедно-поучни книги. Таквата одговорна и историска улога ја предводел св. Константин-Кирил.
Токму во родниот град Солун св. Кирил и Методиј имале идеални услови да ги спроведат подготовките за почетоците на словенската писменост. Над сè, на самиот терен од околината на Солун можеле изворно да ги користат македонските словенски говори, за врз основа на македонскиот народен гласовен систем да устројат компететна – фонетски структуирана словенска азбука и да стандардизира општ словенски богослужбен и книжевен јазик. Тоа значи дека старословенскиот богослужбен и книжевен јазик, како и првото словенско писмо глаголицата, проникнале од изворот на македонската народна говорна основа, а постапно од Моравската мисија натаму овие лингвистички и ортографски процеси се восприемале како општословенски цивилизациски придобивки на нормиран старословенски јазик и на устроено прво словенско писмо – познато како глаголица.
Следствено решавањето на старословенското азбучно и богослужбено-книжевно јазично прашање во втората половина на IX век било иницирано во контекстот на византиските стратешки интереси за просветителските потреби да се покрене Моравската мисија во 862/863 година, а неговата историска афирмација се зацврстила подоцна во 868 година со црковнополитичката позиција на папата во Рим – кога ги благословил словенските книги и глаголичкото писмо и дозволил да се богослужбува на словенски јазик.
Во палеославистиката секогаш е актуелно прашањето како св. Кирил и Методиј ја устроиле словенската азбука, а истовремено и како го стандардизирале старословенскиот (црковнословенски) богослужбен и книжевен јазик?
Пред сè кон ваквата задача светите Браќа се однесувале одговорно и пристапиле да ја реализираат со високо стручно ангажирање. Не треба да се исклучува можноста светите Браќа да зеле и свои учени соработници од словенскиот род, кои добро го познавале словенскиот мајчин јазик и во голема мерка им помогнале во прецизирањето на диференцијацијата на одделни словенски гласови. Секако дека нивните соработници биле од околината на Солун, од родот на македонските Словени. Тие станале нивни ученици и следбеници во ширењето на словенската цивилизациска свест. Во случајов во прилог оди и претпоставката дека св. Климент и Наум Охридски биле едни од тие нивни соработници, а како такви станале и доследни спроведувачи на кирилометодиевската традиција.
Првата стандардно устроена словенска азбука глаголицата настанала како резултат на стручна филолошка работа, при која се имале предвид искуствата од писменото функционирање на повеќе туѓи азбуки. Во тој прилог оди и констатацијата дека св. Кирил познавал повеќе писма, како на пример: византискогрчкото, еврејското, арапското, римолатинското, египетското, готското, и др. Но, устроеното и стандардизирано словенско писмо глаголицата по форма било оригинално и во него немало механички позајмени графеми (знаци или букви) од друга азбука, иако во извесна смисла ги поддржувало основните методолошки пристапи од византискогрчкото или од еврејското ортографско искуство. Во тој контекст се мисли на: почнувањето на азбуката со буквата А, редоследот на буквите (а меѓу нив соодветно се подредени знаците за карактеристичните словенски гласови), секоја буква има и бројчана вредност (новите словенски графеми имале соодветни бројчани вредности, при што и следи нивното несовпаѓање во однос на византискогрчките графеми), секоја словенска буква има свој назив (но главно тој бил преземен од словенскиот јазик), и сл.
Глаголицата се устроила според основниот фонетски принцип – за секој глас да има соодветна графема, т.е. знак. Исто така, до израз дошло и вештото стилско оформување на структурните форми на тоа писмо, во чија основа доминираат елементите на крстот (симболот на христијанството), триаголникот (симболот за Света Троица) и кругот (бескрајноста на божеството). Тоа сведочи дека словенската азбука настанала како резултат на стилска промисленост и на семантичко-семиолошка инвентивност и елоквентност. Но, за оваа пригода треба да се истакне и определбата на глаголицата како иконично писмо, преку кое симболично се манифестирала актуелната идеологија на времето кога настанало првото словенско писмо – по поразот на иконоборството во 843 година и повторната канонска официјализација на иконопочитувањето.
Од аспект на нашево современо проследување, првата устроена словенска азбука глаголицата треба да се прифати како конкретна писмена појава произлезена од барањата на определената историска неопходност во 862/863 година. Едноставно еволуцијата на тоа време ја отворила вратата за влез на словенската писменост во новите цивилизациски прелевања и односи меѓу народите во Европа, афирмирајќи се како трета христијанска цивилизација и култура словенската – веднаш по византискогрчката и по римолатинската.
Со глаголицата почнале да се пишуваат првите преведени книги на старословенски јазик, а тие се применувале при воведувањето на словенската богослужба во Моравија. Пред сè се превеле изборни текстови од евангелието, апостолот, псалтирот и неопходните служби (празничниот минеј). Се посветило големо внимание и на просветувањето ученици, за да научат да читаат, да пишуваат и да богослужбуваат на словенски јазик. Од поталентираните ученици произлегувале книжевници, кои пишувале, преведувале или препишувале книги за потребите на словенската богослужба или за проповедите по храмовите. Од редот на учениците произлегло словенското свештенство во Моравија. Сево ова било резултат на интензивната просветна, книжевна, но и на проповедната дејност што ја вршеле светите Браќа уште од самото доаѓање во Велеград, престолнината на Моравија.
Особено дошло до израз спроведувањето на богослужбената и на проповедната дејност, зашто за краток период се превел на старословенски јазик целиот богослужбен чин (за утрената, часовите, малата и големата вечерна, литургијата), кој веќе во моравската црква се практикувал според источноправославниот типик. Во своите проповеди ги просветувале христијаните да не ги прифаќаат остатоците од паганството. Но, уште во почетокот од нивната дејност се судриле со интересите на франечкото римолатинско свештенство, кое постепено почнало да ја губи духовната доминација меѓу западните Словени. Токму од тие причини франечките великодостоинственици биле непријателски настроени кон распространувањето на старословенскиот јазик во богослужбата и во писменоста. Св.Кирил бил обвинет дека ги нарушува светите позиции на традиционалната духовна и писмена цивилизација во христијанскиот свет да се пишува и да се проповедува на трите јазици: староеврејски, римолатински и византискогрчки.
Ваквата тријазична доктрина не била продукт на времето во кое дејствувал св. Кирил и брат му св. Методиј. Старата тријазична идеологија влечела корења уште од далечниот IV век, но официјално неа ја афирмирал книжевникот Исидор Севилски (570 – 636), повикувајќи се дека на тие три јазици Пилат заповедал да се напише натписот на крстот на којшто бил распнат синот господов Исус Христос. Тријазичната теорија се ширела низ вековите како во римската, така и во источната црква, а секое богослужење на сопствениот јазик се квалификувало за еретичко дело. Официјалниот јазик во источното христијанство бил византискогрчкиот, а во западното исклучително се восприемал римолатинскиот.
Токму во втората половина од IX век тријазичната доктрина се нашла пред јавна демистификација, на која жестоко ѝ се спротивставиле токму св. Кирил и брат му св. Методиј. Особено дошол до израз јазичниот полемички судир во Венеција на св. Кирил кој се поставил во одбрана на словенскиот јазик, кога приврзаниците на учењето за трите јазици во христијанството ги нарекол со називите тријазичници или пилатовци. Тоа учење го сметал за нехумано, за што и со огромен ентузијазам се впуштил во борба против тријазичниците – проектирајќи го новиот хуманизам во духовниот и во културниот однос за рамноправноста на јазиците и за еднаквоста меѓу народите. Ваквиот епохален подвиг на св. Кирил и Методиј да се изборат за еднаквост на словенската богослужба, книжнина и писменост во глобалниот христијански духовен и цивилизациски феномен претставува извор од којшто протече идниот тек на афирмацијата на словенската цивилизациска свест, еднакво кај сите словенски народи – меѓу кои и кај Македонскиот.
Токму врз изворните словенски цивилизациски вредности што ги афирмирале св.Константин-Кирил и Методиј се надоградува и континуитетот на македонскиот словенски културноисториски идентитет, напојуван од делото на најистакнатите Кирилометодиеви ученици и нивни следбеници св. Климент и Наум Охридски, како и од нив формираната Охридска духовна и книжевна школа.
Извор:
Светите апостоли Ераст, Кварт, Родион, Сосипатар и Терциј; Светиот маченик Орест; Свети Нон, епископ Илиополски; 
