Почитуван отец Нектариј,
Почитувана сестра Ефимија,
Почитуван декан на Богословскиот факултет,
Почитувани претставници на државната и на општинската администрација,
Почитувани вероучители,
Почитувани гости кои се интересирате за оваа проблематика,
На самиот почеток, би сакал да го споделам моето задоволство од добиената покана да присуствувам на овој настан и да се обратам пред вас. Ова го велам заради две причини: прво, заради тоа што поканата дојде од, за мене, многу драги луѓе, односно од сестра Ефимија и од отец Бобан, и второ, заради фактот што како човек, професионално, веќе подолго време се занимавам со темата која се однесува на правните и на политичките аспекти на секуларизмот, односно со тоа како другите држави, но и Република Македонија го регулираат статусот на верските заедници и слободата на вероисповест. Инаку, се сеќавам, уште пред воопшто да дознаам дека се организира ваков настан, претпоставувам во светло на големиот илјадагодишен јубилеј на нашата црква, само што бевме завршени јас и мојата професорка со изработката на едно учебно помагало коешто се однесува на темата поврзана со правниот статус на религиите и со слободата на вероисповест во Република Македонија. Нашата цел преку овој труд беше да започнеме полека да го воведуваме овој предмет во научниот и во образовниот процес на Правниот факултет „Јустинијан Први“ во Скопје заради фактот што иако религијата е многу присутна во нашите животи, заклучивме дека сепак во реалноста некако како да се обидуваме да ја затскриваме истата, па ја ставаме некаде во научните, во општествените и во образовните ќошеви. Сето тоа, пак, претпоставувам дека е резултат на една социјалистичка инерција којашто сѐ уште е присутна во Република Македонија. И во тоа светло, да продолжам… Имено, само што ја завршивме книгата, му ја испраќам насловната страна од истата на отец Доситеј од Бигорскиот манастир да ја види, што, претпоставувам, дека резултираше со добивањето на поканата од сестра Ефимија и од отец Бобан. И еве, денеска сум тука, меѓу вас, да споделам неколку мои искуства, неколку мои согледувања за тоа каде се границите на секуларизмот во Република Македонија и генерално во светот.
Драги пријатели,
Почетната позиција на ова мое излагање ќе биде дека сѐ уште во Република Македонија, како и во демократските држави во светот, не можеме точно да ги утврдиме стандардите кои се однесуваат на границите на секуларизмот, односно да утврдиме каде завршува правото на верските заедници во однос на општеството и државата, а каде завршува правото на државните институции во однос на активноста на верските заедници.
Темата која се однесува на правните, политичките, историските и социолошките аспекти на секуларизмот е исклучително значајна. Во Република Македонија веќе 28 години континуирано се одвива една жива дебата околу тоа колку е присутна, односно колкаво треба да биде присуството на религијата во јавниот живот. И во таа смисла, генерално можеме да зборуваме за три општествени групи: првите, кои се залагаат за поизразено присуство на верата во јавниот живот и за многу поактивен однос на политиката и на институциите кон религијата, особено кон Православната црква; втората група, пак, која се залага за еден стриктно сфатен облик на секуларизам во којшто постои ѕид на поделеност (како што тоа го имаат предвидено уставотворците во САД со првиот уставен амандман), каде што верските работи си се надлежност на верските заедници, а државните работи си се надлежност на институциите, при што било какво мешање се толкува како потенцијално опасно; Конечно, имаме и една трета група на личности, политички партии или невладини организации, кои го следат овој процес, настојувајќи во секој момент кога има определени државни тенденции за унапредување на статусот на Православната црква во Македонија, да издејствуваат ист таков статус и за другите уставно споменати верски заедници.
Таква е реалноста во Република Македонија и за тоа можам да сведочам од аспект на она што е моја професионална преокупација како професор на катедрата по уставно право и политички систем на Правниот факултет „Јустинијан Први“, каде што сум ангажиран веќе осумнаесет години, најпрво како демонстратор а сега и како доцент, меѓутоа, исто така, за тоа можам да сведочам и во рамките на едно лично скромно искуство коешто го имав како пратеник во Собранието на Република Македонија во три мандати, во периодот од 2006 до 2013 година.
Ниту едно унапредување на положбата на верските заедници во Република Македонија, не може да се оствари без поддршката од страна на политиката, односно институциите на државата. Оттаму, истовремено, јасно е дека и верските заедници (независно што велиме дека, нели, верата не е од овој свет) функционираат во еден реален контекст врз којшто се протега легална, државна власт, и во таа смисла, сметам дека и за нив е сосема јасно колку е важно да имаат коректни односи со државата.
Доколку се анализира најновата историја од 1990 година наваму на релациите помеѓу државната власт и Православната црква во Република Македонија, можеме да видиме дека карактерот на правните акти коишто беа донесувани (за време на дебатата при усвојувањето на Уставот во 1991 и амандманите од 2001, за време на носењето на првиот закон за верски заедници и религиозни групи во 1997 и вториот закон во 2008, за време на законот за високообразовните институции на верските заедници, за време на воведувањето на веронауката), во голема мера ги рефлектираат идеолошките позиционирање на тогаш владејачките партии со земјата. Во оваа смисла, можевме да констатираме дека партиите од десницата, се залагаа за помалку изразена форма на секуларизам, настојувајќи да му дадат едно човечко лице на односот со Православната црква. Во минатото, партиите на левицата, пак, се залагаа за поцврсти граници помеѓу Православната црква и државата. Конечно, наспроти претходните, тука беа партиите на немнозинските заедници коишто настојуваа да остварат некаква партикуларна корист, имајќи ги во предвид овие судири помеѓу двата големи идеолошки блока на левицата и на десницата. Сепак, врз основа на искуството коешто го имаме од оваа година (2018, н.з.), сметам дека таквата строга поделба на идеолошките блокови во Република Македонија, после политичките промени од 2016 година како да се релативизираше, заради тоа што, можеме да видиме дека тоа човечко лице во односот кон Православната црква е забележливо и кај политичката левица, што е секако, од наш аспект, како луѓе од Црквата, за поздравување. Ваквата реалност јас ја сфаќам единствено како плод на ангажманот на Црквата со луѓето коишто во одреден случај се професори, во друг се политичари од целиот политички спектар од лево кон десно, во трет случај се луѓе со други свои професии и така натака. И сметам дека оваа позитивна клима што се создава помеѓу Црквата и државните институции, а којашто ги надминува политичките и идеолошките граници е првенствено плод на залагањето, на ангажманот, на работата, на трудот првенствено на Православната црква во Македонија, а особено на, повеќе би рекол, монашките центри распрснати низ државата чие пулсирање им помага на сите, па и на политичарите. Ова го велам првенствено заради фактот што Република Македонија долго време страдаше од еден синдром дека секуларноста треба да биде анализирана во нејзиното најтесно значење, резултат на инерцијата од тој социјалистички систем. Доказ во таа насока се и дебатите за погоре споменатите акти, почнувајќи од дебатата за Уставот, кои се само уште една потврда дека до скоро не постоеше ниту основа за воспоставување на некаков консензус за границите на секуларноста во Македонија.
Почитувани присутни,
Во ова мое излагање, во триесетината минути простор, би сакал да се осврнам и на фактот дека, не само во Македонија, туку и во државите од европскиот континент не постои согласност околу тоа каде се границите на секуларноста. Во оваа смисла, како поткрепа на ова што го кажувам, би спомнал неколку компаративни покарактеристични примери. На пример, доколку го земеме случајот со Обединетото Кралство, ќе видиме дека, од аспект на секуларизмот, номинален шеф на официјалната државна вероисповед е монархот на Обединетото Кралство кој ја носи титулата „бранител на верата“ и кој, истовремено, е и номинален шеф на државата (Пресликано во Република Македонија, тоа би се случило доколку нашиот претседател на државата, истовремено е и поглавар на Православната црква во Република Македонија). Истовремено, во едниот од двата дома на британскиот парламент, како народни избраници седат и околу дваесетина членови на Синодот на Англиканската црква, а, исто така, и за сите закони кои се однесуваат на верските прашања, при нивното усвојување особено важна е позицијата на овие лица (духовни лордови) кои се членови на Домот на Лордовите. Врз основа на споменатото, можеме да заклучиме дека во Обединетото Кралство, Англиканската црква има статус на државна верска организација и дека институциите развиваат исклучително блиски, односно цврсти односи со неа. Исто така, од овој аспект, доколку го земеме како пример случајот со државата Андора, лоцирана како и Обединетото Кралство на европскиот континент, ќе видиме дека еден од двата уставни владетели, согласно членот 1 од Уставот е католичкиот бискуп на Ургел, додека другиот е претседателот на Франција. Во оваа смисла, доколку ги земеме случаите со неколку скандинавски држави, ќе видиме дека, на пример, во Данска, државна религија е евангелско-лутеранската и таа материјално е поддржана од државата (член 4 од Уставот); правните работи поврзани со нејзиното работење се водени од страна на владата односно од страна на министерот за верски прашања; монархот е поглавар на црквата (член 6 од Уставот), додека свештенството на оваа верска организација има обврска да се моли за кралското семејство и за владата на неделните богослужби. Исто така, на пример во Норвешка, монархот е поглавар на црквата и има должност да донесува правила за управувањето со црквата (член 4 од Уставот); монархот е должен да се грижи дали учењата на претставниците на црквата се во согласност со евангелско-лутеранската вероисповест и доктрина (член 16 од Уставот); членовите на владата имаат обврска да ја исповедуваат државната вероисповест (член 27 од Уставот), додека управител на црквата во Норвешка е монархот и пет министри од владата.
Намерно ги користам овие поекстремни примери, за да видиме дека секуларизмот, во својата изворна смисла, има карактер на каучук норма, односно дека истиот е прилично растеглива категорија. Имено, треба да сфатиме дека карактерот на ваквите уставни и законски норми во споменатите држави се резултат на одредени историски околности, кои ја определиле траекторијата на нивните уставно-правни системи во делот на односите помеѓу верските заедници и институциите и дека и тие го прават мозаикот на секуларизмот. Секако, во оваа смисла, наспроти споменатите примери, сведоци сме и на други, поинакви залагања кои поддржуваат една поагресивна форма на либерален атеизам којшто во еден момент може да го доведе во прашање правото на луѓето слободно да ја практикуваат сопствената верска слобода, како и правото на верските заедници, самостојно, во согласност со нивните интерни правила слободно да функционираат. Во оваа смисла, како пратеник за време на моите посети во Парламентарното собрание на Советот на Европа, како и на Европскиот парламент, бев сведок на повеќе дебати кои ги промовираа ваквите агресивни вредности, па, од аспект на нивните сфаќања за човековите права и слободи, промовираа теми кои се спротивни на доктрината на Црквата и нејзиното двомилениумско предание. И овие залагања, исто така, се дел од комплексниот свет на секуларноста денес.
Во оваа смисла, да се вратиме на Република Македонија. Имајќи ги во предвид погорните примери, и во нашиот случај можеме да заклучиме дека нашите правни прописи, како и за сѐ во животот, треба да почиваат на одредена, би рекле политичко/идеолошка вредносна матрица која наоѓа свој израз во нивната содржина. Меѓутоа, за разлика од другите споменати земји, во Македонија е многу мал демократскиот капацитет на партиите, односно не е доволно развиена културата на постигнување на компромиси. Сакам да кажам дека институциите, границите на секуларноста ги утврдуваат преку правните прописи. Па велиме – ќе се учи веронаука или нема да учи веронаука! Ќе го почитуваме правото на приговор на совеста во законот за одбрана или нема да го почитуваме правото на приговор на совеста! Државата ќе финансира или нема да финансира изградба на верски објекти!
Наспроти споменатите промени во оваа смисла од 2016 година навака, сепак не можеме да речеме дека консензусот помеѓу клучните политички и општествени фактори во однос на границите на секуларноста е целосно воспоставен. Но, она што можеме, сепак да го кажеме е дека е поставена основата за да може во иднина да се постигне тој консензус.
Почитувани,
Доколку вредносно го анализираме македонскиот модел на секуларизам, ќе може да видиме дека истиот се темели на три столбови, односно пилари кои, потоа наоѓаат свој израз во правните прописи на Република Македонија. Во оваа смисла, сосема легитимно е прашањето кои се тие идеолошко-политички столбови и со каков процент истите учествуваат во овој секуларистички „милк-шејк“.
Првиот столб на кој се темели македонскиот модел на секуларизам се меѓународните правни стандарди кои се прифатени од страна на нашата држава. Тоа се, главно стандардите поставени во документите на Обединетите нации, како и на Советот на Европа и истите својата основа ја имаат уште во периодот на протестантизмот и на реформацијата, од кои подоцна изникнува идејата за секуларизмот. Таквите вредности го разбираат односот на државата кон верските заедници низ призма на концептот на нивната одвоеност. Тие говорат за потребата од постоење на ѕид на одвоеност помеѓу религијата и државата. Таквите идеолошки вредности воспоставени уште во периодот на XVII и XVIII век, наоѓаат свој правен израз во Американската декларација за независноста, во Декларацијата за правата на човекот и граѓанинот на револуционерна Франција, па потоа со развојот на современата уставност во Уставот на САД од 1787 година, а од таму и врз уставот на Франција од 1791та, по што започнува ерата на современата уставност каде и други држави во светот ги интегрираат таквите норми на секуларноста во своите уставно-правни поредоци. Потоа, со формирањето на Обединетите нации во 1945 година по завршувањето на Втората светска војна и со основањето на Советот на Европа во 1949 година, овие вредности наоѓаат свој правен израз и во меѓународните конвенции што ги усвојуваат овие две организации.
Ако ги анализираме овие норми од аспект на интересите на верските заедници, можеме да заклучиме во одредена мера дека истите во малку поголема мера одговараат на перцепциите на католичко-христијанскиот и протестантско-христијанскиот свет, што секако не е ништо лошо, но не толку и на перцепциите на православниот христијански свет. Имено, во периодот кога во меѓународните организации што ги споменавме се усвојуваат овие клучни акти за секуларизмот и за слободата на вероисповед најголемиот дел од православните држави во светот се наоѓаат под комунистичката атеистичка власт. Во оваа смисла, знаејќи ги позициите на таа идеологија кон религијата, сосема разбирлива е незаинтересираноста на тие држави да ги антиципираат позициите на нивните доминантни вероисповести при изработката на овие важни меѓународни документи. Веројатно, отсуството на тие претстави за секуларноста на Православната црква во овие документи, денес раѓа некои интересни проблеми. Имено, можеме да забележиме како во некои меѓународни извештаи, анализирања или рангирања во однос на слободата на вероисповед, на нас во Република Македонија ни се забележува дека не се остварува во доволна мера слободата на вероисповест. Имено, една личност од Западна Европа, тешко може да сфати зошто во Република Македонија има само една Православна црква, односно зошто нема повеќе. Тоа е надвор од неговото поимање на овие нешта. Тоа не кореспондира со неговата внатрешна верска природа која е олицетворение на прописите коишто постојат во неговата земја. И тоа не е проблем само за Македонија, туку и за Грција или за Бугарија или за Србија и така натаму.
Наспроти меѓународните стандарди, вториот столб на кој почива македонскиот модел на секуларизам се традициите на мнозинското население кое припаѓа на православната верзија на христијанството, а кое, како свој пример за идеална држава во делот на односот помеѓу државата и религијата ја земаат Византиската империја. Така, сега, од една страна го имаме концептот на одвоеност на државата и религиите, којшто наоѓа свој израз во меѓународните документи, додека на другата страна ја имаме нашата внатрешна природа којашто го акцептира примерот со Византиската империја, односно концептот на симфонија помеѓу државата и црквата. Имено, според овој концепт, како што знаеме, црквата е живиот дел на државата и таа помага и суштествува во државата, како што и државата е живиот дел од Православната црква. Во идеална смисла, Византија ги претставувала сите луѓе на земјата кои биле членови на единствената вистинска Православна црква. Консеквентно на споменатото, според Византијците, како што човекот е направен според образот Божји, така царството на луѓето на земјата е направено согласно принципите на Царството Небесно. Со векови Византијците верувале дека Империјата ќе се одржи сé до второто Христово доаѓање.
Конечно, како трет пилар кој му дава смисла на македонскиот модел на секуларизам е хетерогениот верски пејзаж, каде покрај верниците на православната црква, дел од државата се и припадниците на исламската верска заедница.
Имајќи го во предвид истакнатото, можеме недвосмислено да заклучиме дека главниот предизвик на македонскиот модел на односи со верските организации, како и гаранциите на верските слободи и права се состои во умешноста од осигурување на баланс помеѓу трите споменати фактори, кои наоѓаат свој практичен израз во правните прописи на земјата. Во врска со правните прописи, содржината на македонскиот модел на секуларизам се пополнува, прво со Уставот на Република Македонија, а потоа и со Законот за црква, верска заедница и религиозна заедница, како и со поголем број на други акти. Во оваа смисла, сите овие акти, можеме да ги поделиме во три групи. Во првата група е Уставот во кој се утврдува: еднаквоста и слободата; слободата на вероисповест; малцинските слободи и права; гаранциите на основните слободи и права, како и ограничувањата на слободите и правата. Во втората група, пак, го сместуваме Законот за црква, верска заедница и религиозна група од 2008 година, со кој се операционализираат овие уставни одредби. Конечно, во третата група, се останатите акти, со кои се регулираат разни споредни теми, како што се актите кои се однесуваат на правното докажување на верска припадност; враќањето на сопственоста – денационализација; заштитата од дискриминација по верска основа; приговорот на совеста; изучувањето на веронауката во основното образование; верскиот благослов во државните училишта; статусот на високообразовните институции на верските организации; државното обележување на верски празници; статусот на актите на верските организации во правниот систем на РМ, како и актите кои се однесуваат на прашањето на државната поддршка на борбата за автокефалност на МПЦ.
Почитувани пријатели,
На правниот факултет, каде што предавам, на катедрата за уставно право и политички систем, би сакале да воведеме предмети кои ќе ја проучуваат оваа исклучително важна проблематика. Се надевам дека ќе успееме во тоа. Во оваа смисла, во ноември 2018 година, организираме конференција на која, меѓу другото ќе биде организирана и промоција на учебното помагало (што го споменав на почетокот од ова обраќање) со наслов „Прирачник за правото на верските заедници и за слободата на вероисповед“. Во оваа смисла, поздравувајќи ја активноста на ова здружение, со задоволство би сакал да ве поканам да присуствувате на тој настан со кој ќе биде означен почетокот на едно зголемено присуство на религијата во секуларната држава. Во однос на ова, исто така, сметам дека е полезно и Православната црква во средното богословско училиште или во Православниот богословски факултет да воведе предмет со кој учениците, односно студентите уште повеќе би се запознале со нивните права и обврски во секуларната држава при извршувањето на нивниот свештенички позив, односно професија. Во секој случај, секој од нас, нели, ја ора својата нива односно работи таму каде што припаѓа. Верувам дека крајната цел, слава Му на Бога, секаде е иста, односно дека сите ние, можеби скромно, но сепак даваме свој позитивен придонес.
Се надевам дека не говорев предолго.
Планот ми беше да говорам триесетина минути. Сепак, знам и дека студентите ми велат честопати – професоре, пауза кога ќе ни дадете?
Ви благодарам.
Извор: Бигорски манастир
Св. великомаченик Мина; Св. маченик Стефан Дечански, крал српски; Св. маченици Виктор и Стефанида; Св. маченик Викентиј ѓакон; Преп. Теодор Студит; 
