Писма до душевадникот

Меѓу играчите на шахот како некое проклетство се раскажува она што може да се нарече „Книга битие“ за оваа игра. Таа легенда кажува како бил измислен шахот и како бил „награден“ неговиот креатор. Во неа се вели дека измислувањето на шахот било поврзано со крвав злостор од страна на власта. Имено, султанот, кога му ја претставиле новата игра, бил толку маѓепсан од новиот изум што решил да го награди непознатиот изумител исполнувајќи му каква и да е желба. Пронаоѓачот побарал навидум лесно остварливо нешто: побарал најпрвин да се стави едно зрно жито на првото поле, две зрна на второто, три на третото, и така сé до шеесет и четвртото. Потоа рекол дека желбата му е да му се дадат онолку вреќи жито колку што произлегуваат од едноставен збир на квадратите од бројот на поставените зрна на шеесет и четирите полиња. За оној што не се разбирал во математика, како што бил случај со султанот, тоа мора да била само налудничаво скромна желба на и онака налудничаво генијалниот ум што можел да смисли таква раскошна игра. Но кога поданиците-математичари му рекле на султанот дека на првото поле треба да даде една вреќа, на второто поле треба да даде четири вреќи, на третото веќе девет, на четвртото шеснаесет, на петтото дваесет и пет... тој сфатил дека сите амбари од неговото царство нема да бидат доволни за да му ја исполни „скромната“ желба на чудниот пронаоѓач. Затоа, решил дека е најдобро да му ја симне главата од раменици.

Во оваа стара легенда отсекогаш сум наоѓал нешто што ме одбивало. Не станува само збор за отсекувањето на главата, туку за многу јасната претстава кај таа глава за општеството како еден вид прехранбена заедница, односно менза. Имено, зошто тој мудрец му побарал на султанот жито, а не, да речеме – скапоцени камења, пари, робови, ниви? И зошто овој реагирал толку сурово, па му ја отсекол главата? Зарем неговата сурова одлука не е резултат токму на тоа што станувало збор за жито, односно за храна? Сигурен сум дека поблаго би реагирал да му побарал дијаманти – би рекол дека мудрецот е луд, би го прогонил, но не би го убил. Во мојата глава постојано се врти некаква чудна и нераскинлива врска меѓу храната и крвта, особено кога ќе ја изиритираш власта!

Во минатата колумна само ја посочив таа аналогија на општеството со менза, и ако не се лажам, го споменав и романот на Ричард Бах – „Галебот Џонатан Ливингстон“. Тоа беше култна книга, барем за (еден не мал дел на) мојата генерација, генерација што можеби прва почна со една, како што подоцна се увиде – катастрофална животна филозофија. Филозофијата се викаше – презир кон материјалното, а покрај „Галебот Џонатан Ливингстон“, на оваа наша „стратегија на поразот“ и кумуваа и книги од типот на „Да се биде или да се има“ на Фром, „Малиот принц“ на Егзипери и, се разбира, сите книги на тогаш неверојатно популарниот Хесе.

И само што се подготвивме за презир на материјалните и се свртевме кон духовните вредности, падна социјализмот (во кој и немаше што многу да се презира од материјалните погодности) и дојде – капитализмот. И тоа најсуровиот, примарниот, акумулативниот, оној што не само што не ги презира материјалните вредности, туку од нив прави фетиши, а ги презира оние што ги презираат материјалните вредности. Општество сурово колку менза.

Повеќе од две децении живееме во општество што личи на менза. Во неа, еден човек со својата свита стои крај казанот и мавта над главата со големата црпалка, барајќи да се почитува редот. Сите што стојат во редот, се туркаат за да паднат во видното поле на човекот со црпалката, кој одвреме-навреме со неа полни по некоја чинија. Некому полни десет пати, некому стопати, некому ниеднаш. Значи, од класичната менза оваа се разликува по тоа што не добиваат сите еднаква порција, туку напротив – за некого има многу повеќе, а за некого нема ниту една единствена капка. Сепак, таа нерамноправна распределба не се должи на некакви заслуги или способности на оние што чекаат во редот. Впрочем во тој ред не чекаат само обични смртници (работници, земјоделци, стечајци, многумина од нив - партиски војници), туку и вистински војници, полицајци, академици, професори, интелектуалци и уметници, лекари... Па сепак, иако докажале дека се способни, не дочекуваат сите црпалката на милоста да им тури чорба според заслугите.

Значи, во таа наша менза, во која стратегиска работа е да си што поблиску до казанот, заслугите не се од пресудно значење за стекнување храна. Многу поважна е послушноста. Послушните чекачи, кога-тогаш, ќе дојдат на ред и ќе си ја добијат својата порција. Ако поживеат доволно долго, повторно според законите на мадрото (и мудро?) однесување, можеби ќе добијат порција и за синовите, внуците и другите колена. Оној што се бунтува, вика, укажува дека некој го прескокнал редот, или дека не дај боже, чорбата е толку лошо зготвена што не се срка – ич нека не се надева. Односно, може да се надева само на едно нешто – на смената во мезната. Одвреме-навреме, уморниот готвач премолчено, речиси доброволно му ги предава (иако тоа изгледа како тешка борба) црпалката и казанот на друг готвач. И тогаш почнува нешто што би требало да личи на правда, но тоа така личи само во почетокот – имено, новиот готвач гледа најпрвин да ги наполни оние чинии што дотогаш воопшто не биле наполнети. Храна добиваат само оние чии чинии не биле изгнасени од претходната чорба (иако има вешти луѓе, кои толку добро ја излижале претходната порција, што успеваат да го измамат новиот готвач и да добијат и од него порција). Не добиваат оние што добивале од претходниот готвач, иако можеби заслужуваат многу повеќе од некои што не добиле воопшто ништо. Така, во таа менза има постојано група гладни и група сити.
А тоа е така само затоа што и едните и другите мислат дека нема доволно храна, односно дека има само за половината од присутните во мензата. Иако, тоа не е точно – храна има за сите. Сите тие корисници, секој ден, пред да дојдат во мензата за да им се подели оброкот, со свои раце работат нешто за да го спечалат оброкот. Ако и покрај тоа нема доволно, работата е јасна – или некој во кујната краде од продуктите, или некој не си го заработува лебот, односно дневната порција. Трето нема. Некој живее на туѓ грб.

И еве, сега повторно ќе ја затворат мензата за некое време. Додека се исчисти и додека се назначат управител, готвачи и додека не му се даде црпалката повторно некому в рака. А потоа пак исто: некаде ќе тропне во лименото канче, некаде не. Додека тоа не се случи, не барајте жито. Сетете се на приказната за мудрецот што го измислил шахот. Барајте сé, само храна - не. Таа во сиромашните земји е поскапоцена од крвта. И крв ќе падне околу тоа кој прв ќе ја грабне црпалката!

Авторот е универзитетски професор и писател

  
   
Автор: Венко Андоновски    

Извор: http://www.novamakedonija.com.mk/NewsDetal.asp?vest=4611845417&id=13&prilog=0&setIzdanie=22250