Атанасиос Папатанасиу

Понекогаш имам впечатокот дека изучувањето на преданието на Црквата значи судрување со множество запрепастувачки откритија. Така, бев запрепастен кога во делата на св. Григориј Богослов го најдов следниов исказ: „Новàтори“ – тоа е неразумен назив за далековидните.

Ова е повеќе од обичен исказ. Ова истовремено е и задача и повик, зашто овој исказ поставува важно прашање пред Црквата: „Што е тоа што ги определува новотиите?“ и „Кој треба да се смета за новàтор?“ Многумина православни христијани денес можеби нема да се согласат со св. Григориј, зашто новотиите, по правило, се сметаат за дрскост и за синоним за секуларизација. Опасноста од секуларизација навистина постои, но ние, дотолку повеќе, не смееме а да не го признаеме фактот дека Црквата самата му ја ветува на светот сеопфатната новост: формирање на сосема нов тварен свет, негово преобразување преку општење со Бога (Откровение 21:1–5). Следствено, животот на оној што верува не претставува само пасивно очекување на крајот, туку и активно учество во остварувањето на Божјата замисла. Со други зборови, Црквата во историјата претставува предвидување и лабораторија на тој есхатолошки крај. Во таа лабораторија светот постепено се претвора во Тело Христово.  

Многу впечатливи примери на историската позиција на Црквата можеме да најдеме во сведоштвата за оформувањето и за прифаќањето на догмите. Набргу по основањето, Црквата се соочила со опасноста од ереси и од заблуди во однос на верата и на преданието. Пред сè, требало да се брани и да се објаснува тврдењето за едносушноста на Лицата на Света Троица. Таа вистина била искажана преку грчкиот термин омоусија, што значи едносуштен. Почнувајќи од четвртиот век, секој христијанин, кажувајќи го на Литургијата Символот на верата, сведочи: „Верувам ... во еден Господ Исус Христос ... едносуштен на Отецот“. Денес верниците немаат никаква дилема во врска со ова, зашто се работи за елементарна доктрина. Но кога светите отци ја утврдувале оваа догма којашто е од животна важност, лесно можеле да бидат обвинети за грев и за новаторство! Се работи за тоа што овие догматски термини (и редица други, како што се „личност“, „воплотување“, „енергии“) ги нема во библискиот речник! Со други зборови, отците очигледно решиле да се откажат да ги дефинираат догмите само преку јазикот на Светото Писмо, и користеле друг јазик. Что се случувало притоа?

Во четвртиот век Црквата веќе одамна била излезена од палестинската лулка и цврсто се втемелила на просторот околу Средоземното Море, соочувајќи се лице в лице со тогаш доминантната грчко-римска култура. Таа култура го определувала начинот на животот, стилот на мислењето и јазикот кој во голема мера се разликувал од јудејскиот. Црквата се нашла пред решавачки избор: да се ограничи на јудејството или да му се открие на целиот свет. Црквата го избрала второто, откривајќи им се на другите народи, и за таа цел го користела нивниот јазик и нивниот начин на мислење.

Овој избор бил далеку од кокетирање со секојдневноста – тоа била историска одлука, заснована на самата природа на Црквата. Според тврдењето на св. Максим Исповедник, „Христос сака Неговото таинствено вополотување да се случува секогаш и секаде“. Во таква перспектива воплотувањето не е настан затворен во минатото, туку процес кој почнал пред повеќе од 2000 години и непрекинато продолжува низ вековите. За да го спаси овој свет, Синот, оставајќи го Отецот, станал човек, живеел во вистинско човечко општество, говорел на јазикот на своите современици. И од тој миг Христос не можеме да го претставиме без Неговото Тело – Црквата. Црквата претставува продолжеток на Воплотувањето во историјата: таа не е духовна секта, издвоена од надворешниот свет, туку она огниште во кое сиот свет постојано се преобразува во Тело Христово. 

За да се разбере заемниот однос меѓу Црквата и светот, мора постојано да го имаме на ум следново богословско тврдење: Црквата и светот не се два онтолошки (т.е., по своја природа) спротиставени ентитета, како едното да е направено од „света“ а другото од „зла“ супстанција. Според христијанското гледиште, сиот свет, без исклучок, е Божја творба, и Бог е единствениот Творец. Тој го повикал овој свет од непостоење, и го создал за да биде учесник во вечната и целосна љубов на животот. Тоа значи дека главната задача на светот е да го посака тоа, да стане тело на Синот, втората Ипостас на Света Троица и со тоа, по сопствена волја, да влезе во вечниот живот на Троица. Се разбира, ова не е лесно. Овој призив не доаѓа од овој свет (Јован 15:14, 18:36), и затоа тоа секогаш звучи недостижно за светот, и светот е збунет: „Тешки се овие зборови. Кој може да ги слуша?“ (Јован 6:60). Одговорот на човештвото на Божјиот призив мошне добро е искажан преку словенскиот термин „подвиг“ – тоа е аскетско усовршување, пројавување на слободата во историјата.

Затоа можеме да кажеме дека Црквата е дел од светот кој веќе одговорил на Божјиот призив. Вториот дел сè уште му се противи на призивот, и сè уште го нема најдено патот до Црквата, макар што не е ниту зол по своја природа, ниту е инороден на Црквата. Спротиставувањето на светот на Црквата, за што се говори во Светото Писмо (Јован 15:18-20; 1 Коринтјаните 3:19 итн.) не се должи на неговата природа, туку на неговиот сопствен избор и одлука. Затоа Црквата никогаш не престанала да се моли за животот на целиот свет и сеопшто обраќање кон Христа. Ова можеме да го слушнеме на божествената Литургија. Освен тоа, јазикот на Црквата сам по себе претставува призив. Во согласност со вистинското православно предание, јазикот – во однос на човекот – претставува група сигнали, знаци, коишто соопштуваат нешто за реалноста којашто не може да биде ограничена или целосно искажана со зборови. Секој збор од устата на Црквата не е само објавување на вистината, туку и призив за слободна, искрена, лична средба со Вистината, зашто Вистината не е нешто, туку е некој – воплотениот Христос. Богословието не е само трактат за Бога, туку и повик да се стане дел од Телото Христово.

Затоа до крајот на светот Црквата нема право да го прекине повикувањето на Божјото создание кон општење со Него. Дијалогот на Црквата со светот не може да се прекине и, се разбира, никој не може да му стави крај на тоа сè до последните дни. Затоа обраќањето на Црквата до светот секогаш останува неизменето, на сите јазици тоа звучи како призив да се стане нејзина плот, и благодарение на тоа, призивот кон спасението станува разбирлив во секое општество, во секој народ, во секоја епоха. Со други зборови, задачата на Црквата не се состои во тоа таа да го спомнува Раѓањето Христово, туку да биде Раѓање Христово и постепено да го подготвува созданието кон сеопшто воскресение. Црквата, којашто се откажува од погледот на воплотувањето, искажан погоре од св. Максим Исповедник, е Црква којашто се откажува да му говори на светот и да зборува со светот, и тоа е едноставно безмолвна Црква. Во таков случај таа е во опасност да престане да биде Црква! Ако таа не го води светот кон живототворното Тело, таа го остава светот во царството на смртта. Тоа е исто како некоја помесна Црква да се откаже да ја прима просфората од парохјаните, со што таа не би можела да ја извршува божествената Литургија.

Во секоја помесна Црква демнее опасност да се поддржува мислењето за тоа дека јазикот на минатото, на кој се говорело пред неколку столетија, е јазик на Самиот Бог! Во тој случај Црквата станува иницијатор за мачни новотии, бидејќи се отклонува од православното предание. „Гласот Божји – вели св. Григориј Ниски – не е ниту древноеврејски, ниту кој било друг јазик познат во светот.“ Навистина, човечкиот јазик може да ја носи вистината воплотена во него, но тој не може да се поистовети со самата таа вистина. Православната традиција не се тревожи поради мноштвото јазици, како меѓу различните народи, така и во различните периоди во текот на историјата на еден народ. Библијата сведочи дека во почетокот „по целата земја имаше еднен јазик и еден говор“ (1 Мојсеева 11:1). По обидот да се изгради Вавилонската кула, луѓето ја изгубиле врската со Бога и едни со други. Нивниот јазик бил изгубен и се претворил во множество разни дијалекти, поради што народите се расеале по целата земја (1 Мојсеева 1:1-9). Множеството на јазиците е последица на гревот. Затоа црквата никогаш не се обидувала да ја разреши таа ситуација, односно да создаде еден јазик за сите времиња и за сите народи. Таа ја прифаќа реалноста на множеството јазици и се труди преку нив да ја создаде новата плот на вистината. Тоа, за првпат по падот на вавилонската кула, се случило на денот на педесетницата, кога апостолите проповедале за царството Небесно на различни јазици, и секој народ ги слушал на својот дијалект (Дела 2:4-6). Така било и во почетокот на обраќањето на Црквата кон целиот свет, и на секој јазик се исповедало дека Исус Христос е Господ (Филипјаните 2:11). Мошне важно е и сведочењето на христијаните кои живееле во вториот и во третиот век, а посебно описот на животот на христијаните во Посланието до Диогнет, во кое се вели дека Црквата е нешто ново во светот.  

Разлика меѓу христијаните и останатото човештво не е во националноста, во јазикот или во традициите. Христијаните не живеат во одделни градови, не зборуваат на некаков посебен јазик, не водат некаков  особен живот... Но, сепак, во организирањето на нивните заедници постојат забележителни, дури и зачудувачки особености. За нив туѓината е како татковина, но и во татковината се како во туѓина.

Затоа св. Јован Златоуст нè уверува дека нема ништо срамно во тоа да се користат т.н. „варварски“ јазици. Во тој контекст може да се спомнат споровите меѓу Западната духовност и св. Кирил, апостолот на словените. Западната духовност инсистирала на тоа дека Литургијата може да се служи само на еден од трите древни јазици: древноеврејскиот, грчкиот и латинскиот. Пилат наредил на тие јазици да се напишат на крстот зборовите „Исус Назареецот, цар Јудејски“ (Јован 19:19). Св. Кирил истапил против таквото учење и таквите „ревнители“ ги нарекол ученици на Пилат. Тој го бранел не само правото на секој човек да зборува и да слуша, туку и правото на Бога да му се открива на секого. И ако денес ние, православните христијани, еден јазик прогласиме за „свештен“, а дугите за „скверни“, му го вртиме грбот на православното предание и се приклучуваме кон гореспомнатото Западно гледиште, и тоа во времето кога Римокатоличката црква – тоа треба да се напомене – се обидува како богослужбен да го прифати разговорниот јазик.   

Лингвистичките моменти не се сведуваат само на прашањето на преводот на текстовите од еден на друг јазик. Сè мора да се оствари под раководство на Црквата. Тоа од помесната Црква бара таа навистина да биде локална и навистина да биде Црква. Притоа е неопходно сопствено изложување на учењето, составување на свои текстови и обраќање кон новиот културен контекст, кон одредена цивилизација и кон одредено општество.

Денес сите светски дискусии се сосредоточени на прашањето на глобализацијата. Се чини дека стариот свет се урива под дејство на доминирачкиот модел на современата западна цивилизација. Едни сметаат дека зацврстувањето на одделни локални култури е единствената надеж да се опстане пред налетот на сеопштата урамниловка. Други сметаат дека за ниту една култура веќе нема иднина. Фактички, денес од низа причини превладуваат два јазика. Првиот е – англискиот, кој станува сеопшт. Од друга страна, интернетот и „виртуелната реалност“ стануваат своевиден нов универзален и силен јазик. Глобалната мрежа, несомнено, го восхитува разумот, предлагајќи можности за размена на информации меѓу оддалечени краеви на планетава, но, од друга страна, предлага сомнителен идеал на општење без реална средба, бестелесен контакт. Дали човештвото ќе ги ползува овие технологии како полезен инструмент, способен да помогне да дојде до средба меѓу човечки личности, или сè ќе се сведе на „спиритуален“ живот во кој веќе никој не се грижи за човечко општење? Тоа е предизвик за Црквата. Во ниту една прилика таа не се држела на страна од јазичните богатства собирани со векови. НАвистина, доброто познавање на јазикот на оригиналните црковни текстови претставува услов од суштинска важност за сериозно богословско изучување. Но, во исто време Црквата е должна да го внесува сведоштвото во нови и, можеби, непредвидени услови. Нејзиниот јазик не треба да наликува ниту на музејска изложба, ниту на древни археолошки наоди. Нејзините корења проникнуваат во далечно минато, но гранките мора да цутат денес и да подготвуваат плод за иднината.

Животот во светот никогаш не бил лесен. Насочувајќи го погледот во иднината, ние често доживуваме тревога, ако не и паника. На некого таа тревога може да му се допадне, но таа не смее да води до превладувачкото непријателско чувство спрема целиот свет. Задачата на христијанското сведоштво во светот, важна за секој христијанин, не смее да се спушта до агресивно многусловие насочено кон ближниот, повикувајќи го да се преобрати дури и на сметка на сопствената слобода. Слично авторитетно дејство може да се нарече комерцијален маркетинг или идеолошки империјализам, но тоа, безусловно, не е христијанска позиција во однос на светот. Како што веќе спомнав, јазикот на Црквата мора да остане повик, а не принудување. Освен тоа, Црквата секогаш треба да биде подготвена за дијалог, но не и за монолог. Да се потсетиме на разговорот на Христос со Никодим, со самарјанката и со други луѓе. Далеку е од вистината тврдењето дека современите христијани ќе им останат верни на своите обврски ако се откажат кротко да ги слушаат агонијата, болката и прашањата на современиот свет.

За таа цел, мора да го имаме на ум суштинскиот квалитет на јазикот на Црквата: тоа не е бестелесен глас. Црквата се исразува себеси не само со вербални средства, туку истовремено и преку самото свое битие. Тука спаѓа не само тоа што Црквата го зборува, туку и тоа што таа е: живо тело, коешто дава нови одговори на новите проблеми. Тука се поставуваат решавачките прашања. Навистина ли Телото на Црквата денес живее како Тело? Навистина ли православните парохии реално живеат како заедници? Се раѓа ли и се враќа ли богословието во тие заедници? Расте ли богословието од заедничкото евхаристично искуство или, во поголема мера, е резултат на индивидуални напори? Доаѓаат ли локалните православни парохии во контакт со современиот свет и го повикуваат ли да стане Тело Христово? Дали литургискиот живот во нашите парохии е насочен кон катехизација, кон утврдување на богословските критериуми и кон слобода на расудување? Тоа е само дел од прашањата коишто чекаат да бидат анализирани и одговорени.

Според зборовите на отец Георгиј Флоровски, православието во толкувањето на светоотечкото предание повторно се открива како сила којашто победува, сила којашто го преродува и го зацврстува животот, и не само како тивко пристаниште за изморени и разочарани души – не само како крај, туку како почеток, почеток на подвигот и на творештвото, „нова твар“.  

Подготви: д-р Драган Михајловиќ