НЕПОЈМЛИВОСТА НА БОГА
Историскиот контекст на учењето на Григориј за непојмливоста на Бога е полемиката со евномијанството, во која во втората половина на IV век биле вовлечени голем број богослови, меѓу кои и големите кападокијци. Евномиј сметал дека Божјата суштина е појмлива за човекот: „Бог не знае ништо повеќе за својата суштина одошто ние; не може да се каже дека таа Нему му е позната повеќе, а нам помалку“1 „Јас го познавам Бога онака како што Тој се познава Самиот Себеси“, велел Евномиј.2 Учењето на Евномиј претставува рационализација на христијанството во кое нема место за чуда, не останува ништо таинствено, ништо што ги надминува можностите на човековиот ум.3 „Религија само во границите на разумот“, каква што барале европските рационалисти во XIX век4, веќе била создадена петнаесет века пред нив.
Таквата настроеност на умот претставувала целосна спротивност на она во што верувал и за што поучувал Григориј Богослов, кој христијанството го разбирал, пред сè, како тајна. Патот на богословот, како што видовме, тој го гледа како пат на мистично искачување на Синај; меѓутоа, тој пат води само кон созерцување на Бога „од кон грбот“, односно не кон спознавањето на Божјата суштина, туку кон некакво откровение во Бога со помош на воплотеното Слово и на тварниот свет:
Што се случи со мене, о пријатели, коишто заедно со мене ја сакате вистината и сте посветени во неа? Јас бегав за да го разберам Бога, и веќе на тој начин се искачував на гората, влегував во облакот, одделечувајќи се од материјата и од сè што е материјално, собирајќи се во себе колку што е тоа можно. Но, кога погледнав, само Го видов Бога од кон грбот, а згора на тоа, бев покриен со карпа5, односно со Словото, воплотено заради нас. Кога се истранив малку, не ја видов првата и немешлива Природа, позната единствено на Самата Неа, т.е., на Троица: не го видов она што пребива во просторот зад првата завеса, покриено со херувими6, туку само она што се наоѓа по краевите и што ни е достапно. А тоа, колку што ми е познато, е она величие или, како што го нарекува божествениот Давид, великолепие7 (коешто се согледува) во стварите од Него создадени и од Него раководени.8
Човекот не може да го спознае Бога како што Самиот Тој се знае: тој може да спознава за Бога само преку Христос и преку набљудување на видливиот свет. Божјата суштина е недостижна за човековиот разум. Во тоа тврдење се содржи фундаменталната разлика меѓу теоријата на богопознанието на Григориј и на Евномиј. За првиот, богопознанието е пат надвор од границите на појмливото со човековиот разум, за вториот е – движење во границите на дискурзивното мислење. Знаеме дека Григориј бил борец против секој вид опскурантизам на христијанската почва, дека бил заштитник на разумот, на образованието, на ученоста; но, тој добро ја познавал ограниченоста на разумот и неговата неспособност да ја опфати Божествената реалност. Разумот може да го доведе човекот до признавање на постоењето на Бог, но на ниту еден начин не може да проникне во Божјата суштина. Расудувајќи за тоа, Григориј полемизира не само со Евномиј, туку и со самиот „богослов“ на елинската антика, Платон, цитрирајќи ја неговата позната изрека, на која и пред Грогориј се повикувале голем број христијански автори.9
„Да се појми Бог е тешко, а да се искаже е невозможно“, како што философирал некој од елинските богослови10... Јас, пак, велам: да се искаже е невозможно, а да се појми е – уште поневозможно. Зашто, појмливото може – ако не сосема, тогаш барем приближно – да му биде објаснето со збор на оној на кој ушите не му се целосно повредени а разумот не му е сосема затапен. Но, да се опфати таквата реалност со разумот е совршено невозможно и недостижно, не само за оние што се закоравени во мрзливоста и приклонети кон земното, туку и за крајно возвишените и богољубивите. Не знам дали тоа им е можно на повисоките и духовни природи кои, благодарение на својата близина до Бога и на тоа што се просветлуваат со потполната светлина, можеби и Го гледаат Бога, ако не целосно, тогаш барем посовршено и поодредено од нас...11 Таа природа е неопфатна и непојмлива. Не е непојмливо тоа дека Бог постои, туку е непојмливо што претставува Самиот Тој. Зашто, не е „празна нашата проповед“, и не е „суетна нашата вера“12 и ние не учиме за тоа (дека Бог не постои): не обидувај се во нашата искреност да гледаш зачетоци на атеизам или клеветање (на Бога), и не превознесувај се над нас како над оние коишто спознаваат во сопственото незнаење.13
Според Евномиј, атеизмот започнува со тврдење за непојмливоста на Бога; според Григориј, напротив, тврдењето дека Бог е појмлив по Својата суштина е врв на безбожност и на богохулење. Христијански богослов смирено признава дека има работа со тајна којашто ги надминува можностите на разумното поимање, наспроти рационалист кој претендира на тоа дека Бога Го познава не помалку одошто Самиот Тој се познава.
Говорејќи за Божјата суштина, Григориј започнува од цела низа апофатички искази во кои се одрекува телесната природа на Божеството. Бог не е тело, бидејќи е бесконечен, безграничен, неопиплив, невидлив; во Него нема поделба, нема борби, нема сложеност; Тој сите нешта ги проникнува со Себе и сè исполнува, не мешајќи се со ништо. Бог не е некакво „нематеријално“ или „петто“ тело14, вртено во круг; Тој не е Ангелско тело15. Значи, Бог е бестелесен. Но, терминот „бестелесно“ не ја опфаќа Божјата суштина, како што тоа не го прават ниту зборовите „нероден“, „беспочетен“, „непроменлив“, „непропадлив“ и сето друго што се зборува за Бога и за Неговите својства.16 Овие и слични апофатични изрази само укажуваат на тоа што Бог не е, но не можат да објаснат што е Бог по Својата суштина.
Дали Бог не постои никаде, или (постои) некаде? Ако се каже „никаде“, може да се постави прашањето дали Тој воопшто постои. А ако се каже некаде, тоа значи дека Бог е ограничен со место, макар е што Тој надвор од сите категории на места. Каде Тој постоел пред создавањето на светот? На ова прашање исто така е невозможно да се одговори, зашто ако Божеството е достигнато со разумот, Тоа веќе станува ограничено.17 Значи, „Божеството е непојмливо за човечката мисла и невозможно е Тоа да се претстави целосно такво какво што е“.18
Но, зошто Бог останува непојмлив? Не заради завидливост – одговара Григориј, „зашто завидливоста е далеку од Божествената природа, којашто е бестрасна, единствена добра и има власт, особено завидливоста спрема созданијата, коишто за Него се скапоцени повеќе од сè друго, зашто, што може да биде повозвишено за Словото од словесните созданија?“19 Ние не ја знаеме причината за Божјата непојмливост, но знаеме дека меѓу нас и Бога стои нашата „телесна темнина“, како некогаш меѓу Израил и Египет.20 За нашата телесност како преграда меѓу Бога и нас, алегорично се говори во Псалмот: „Од мракот направи Свој заклон“21; малкумина се способни да проникнат низ таа темнина.22 Со други зборови, додека се наоѓа во материјално тело, човекот не може да ја разбере Божествената суштина, зашто материјалноста стои како преграда помеѓу него и Бога.
Патот на богопознанието се споредува со трчањето по сопствената сенка, којашто не можеме да ја престасаме. Суштината на Божеството секогаш им се измолкнува на човековиот јазик и на човековиот разум, за тие да не се обидат да го опишат Бога. Вртејќи се во затворен круг на телесноста, невозможно е да се излезе на она ниво на кое настанува вистинското богопознание. Напоредо со тоа, богопознанието во овој живот не е можно поинаку освен преку нешто телесно. Следствено, полнотата на богопознанието е невозможна за човекот облечен во материјално тело:
Нам, затвореници на земјата, како што вели божествениот Јеремија23, облечени во ова грубо тело, ни е познато дека, како што е невозможно да се престаса сосптвената сенка, па дури ни за оној кој многу брза, зашто таа оди онолку напред, колку што бидува стасувана; или како што на видливото не може да му се приближи гледањето без помош на светлина и воздух, или како што оние коишто, според својата природа, пливаат во водата не можат да живеат надвор од водата, така и на оние коишто се наоѓаат во тело им е невозможно целосно да се присоединат со созерцувачките реалности без помош на нешто телесно. Зашто, секогаш се пројавува нешто наше24, дури и ако умот максимално се огради од видливото и, станувајќи онаков каков што е сам по себе, се стреми да се прилепи кон она што му е сродно, и кон невидливото... Така нашиот ум се труди да излезе од областа на телесното и постојано да општи со бестелесните реалност додека, останувајќи беспомошен, го набљудува она што ја надминува неговата сила.25
Патот на богопознанието се споредува, исто така, со слегувањето во бездна: колку подлабоко се спушта разумот, темнината околу него станува сè погуста; притоа, тој ни најмалку не се приближува до целта, зашто дното не постои. Нурнувањето во бездната на Божеството нема крај – а тоа, повторно, е поврзано со ограничениот човечки разум и збор, коишто не се во состојба да проникнат во тајната на Божјата суштина и на Божјите судови:
Така, секоја вистина и секој збор остануваат темни и тешко достапни. Ние како да сакаме да направиме нешто големо со мал алат, барајќи го знаењето за постоечкото со помош на човечка мудрост и пристапувајќи му кон она што се созерцува со умот преку сетилата, или – не пристапувајќи му без сетилни нешта коишто нѐ опкружуваат и нѐ соборуваат од патот, и затоа не можеме, допирајќи се со соголен ум до чистите предмети, макар и во најмал степен да ѝ се приближиме до вистината и да го втиснеме во умот постигнатото.26 А колку словото за Бога е посовршено, толку е и помалку појмливо; тоа содржи сè помногубројни изрази и се потешки одговори. Зашто, секоја, дури и најнезначителна пречка, го запира и го отежнува активирањето на разумот (словото) и му го препречува патот кој води напред, слично како што коњите што галопираат ги запираат со ненадејно потегнување на уздите, и со неочекувано удирање го менуваат правецот по кој трчаат. Така Соломон, ... колку повеќе се нурнува во длабочините, чувствува сè поголема вртоглавица и како некаков врв на мудроста го смета утврдувањето колку таа (мудрост) се оддалечила од него.27 А Павле се обидува да ги испитува, не велам – Божјата природа, зашто тој знае дека е тоа апсолутно невозможно – туку само Неговите судови;28 и бидејќи не наоѓа излез или запирање во издигањето, зашто љубопитноста на разумот не допира до каква и да е видлива граница, туку секогаш останува нешто неискажливо, тој – о, чудо! кога и јас би го доживеал истото! – го облекува словото со восхит, сето тоа го нарекува богатство Божјо и длабочина, исповеда дека судовите Божји се непојмливи29, кажувајќи го речиси истото она што и Давид, кога судовите Божји ги нарекува голема бездна30, чие дно не може да се достигне ниту со мера, ниту со чувство, или вели дека за него и за неговата природа е прекрасно знаењето на Бога, дека тоа е премногу високо и дека ги надминува неговите сили и можноста за поимање.31
Патот на богопознанието завршува со изненадување и со восхит пред чудото – во таа состојба престанува секое дискурзивно мислење, зборот замолкнува. Таа состојба не е познание на Божјата суштина – тоа е стивнување на секое човечко знаење пред лицето на Божјата безграничност и недостижност. Познанието на Божјата суштина е недостапно за човекот, сè додека се наоѓа во телото, сè додека зборува со земен јазик и мисли преку земни категории.
Следува ли оттука дека човекот ќе ја спознае Божјата суштина кога ќе се ослободи од телото? Григориј го остава ова прашање отворено. Сепак, самиот тој се приклонува кон тоа да даде потврден одговор на тоа прашање. Познанието на Бога ќе стане можно во состојбата на обожението, кога човековиот ум ќе се соедини со она што му е сродно, т.е., со Бога:
Бога – онаков каков што е Тој по природа и по суштина – никој од луѓето никогаш не Го нашол и не Го наоѓа; а дали кога и да е ќе Го најде – нека тоа го истражуваат и нека философираат за тоа оние коишто тоа го сакаат. А јас ќе кажам дека ќе го најдам тогаш кога она богоподобното и божественото во нас (ги имам предвид нашиот ум и разум) (noun kai logon) ќе се соединат со она што им е сродно, и образот ќе се издигне до Првообразот, кон Кого сега толку многу се стреми. И токму тоа, ми се чини, е изразено во она мошне философско учење дека ние спознаваме онака како што самите сме спознаени32. А тоа што сега допира до нас е само некое фино излевање, слично на мал одблесок на голема светлина.33
Значи, Григориј остава надеж дека во идниот век, кога човекот ќе се ослободи од материјалноста и од телесноста, ќе му стане достапно попотполно познавање на Бога. Се разбира, ниту тогаш човекот нема да Го знае Бога во онаа мера во која Бог се познава Самиот Себе: нема целосна идентичност меѓу Божјото самопознание и човековото богопознание. Но, за човекот се отвора можноста да Го спознае Бога онака како што Бог го познава Човекот34; оваа мисла на апостол Павле укажува на некаква полнота и непосредност на познанието на Бога во идниот век. Кога ќе отпадне преградата на телесноста, ќе стане можна средбата на човекот со Бога лице в лице. А во сегашниот живот можно е само приближување до таа средба, слично на искачувањето на Мојсеј на Синај, каде што тој во мракот и во облакот го познава ликот Божји, но не ја гледа Божествената суштина.
(Продолжува)
Архиепископ Иларион Алфеев: „Животот и учењето на св. Григориј Богослов.“
Подготви: д-р Драган Михајловиќ
Друго:
Архиепископ Иларион Алфеев: „Животот и учењето на св. Григориј Богослов.“
