Марија Гиревска: „Улис“ ме научи како да го читам и него и кој било друг писател

Да се познава теологијата, и посебно Светото писмо, е неопходно за да може да се чита и да се разбере европската книжевност… Преводот на „Улис“ ме научи како вистински да го читам и него и кој било друг писател по него. Со преводот на „Улис“, Џојс е единствениот писател што ме натерал одново да ја пречитувам Библијата. Во крајна линија, теологијата е тесно поврзана со книжевноста – вели Марија Гиревска -преведувач, теоретичар, есеистичар.

Марија е професор на Богословскиот факултет, магистер по теологија, а магистрирала и докторирала и на Филолошкиот факултет „Блаже Конески“ во Скопје. Теологијата и’ е и љубов и поле на интерес, а делото на Џемс Џојс пасија. Марија е една од ретките личности од Македонија што го слави 16 јуни – Блумсдеј. За нејзиниот превод на „Улис“ во 2013 година ја доби наградата за најдобар превод „Златно перо“, а книгата неодамна го доживеа и своето трето издание кај издавачот „Полица“. Во моментов работи на преводот на уште едно култно дело „Ада“ од Набоков, но успеа да најде време и за cooltura.mk и за повеќе од одлични одговори.

Џојс, надреализам, готски роман и теологија? Наоѓате повеќе сличности или на моменти треба да се прават резови за да се влезе од еден во друг филм?

Да, секако дека се прават резови, влегувате од еден во друг филм. Меѓутоа, токму тоа ‘влегување’ и ‘излегување’ ми е многу возбудливо бидејќи никогаш не ми е здодевно, не сум ‘заглавена’ само во едно поле на истражување, туку секогаш истражувам повеќе области, па имам можност да ‘гледам различни филмови’. Дури и кога бев студент ми пречеше ригорозната програма на студии, да се движиш во некаква однапред дадена рамка, па самоиницијативно следев предавања надвор од мојата матична катедра, од астрофизика на ПМФ, до естетика кај проф. Џепаровски и романтизам кај проф. Урошевиќ на Катедрата за општа и компаративна книжевност, на крајот зедов уште еден индекс само за да ги слушам предавањата на проф. Драги Михајловски. Сите овие области што ги наведовте ме поврзуваат со одредени личности што ми ја будат љубопитноста за книжевноста. Ме фасцинираат совпаѓањата во книжевноста и воопшто во уметноста. А да се познава теологијата, и посебно Светото писмо, е неопходно за да може да се чита и да се разбере европската книжевност.

Велат дека Џојс или го сакаш или го мразиш. Од каде вашата љубов спрема него? Каква е релацијата, дали е комплицирана врската?

Кога првпат го читав „Улис“, го читав три месеци. Всушност, со „Улис“ почнав и да го читам Џојс. Дури подоцна, некаде во трета година на додипломските студии се обработуваше Џојс и тоа само со „Портретот на уметникот во младоста“. Се сеќавам, на испит кај професорката, која беше веќе пред пензија, се задржавме долго и живо ја интересираше зошто толку го сакам Џојс кога сите други студенти го избегнуваат. Не постои друг писател како Џојс. Кога веќе учиш, треба да учиш од најдобрите. Џојс не е обичен писател, тој го ангажира читателот. Џојс е сам по себе епоха. Комплициран е, но и доста духовит и луциден. Во „Улис“ имате сè: и проза и поезија и драма. Полесно е да го читаш отколку да го преведуваш, меѓутоа, се разбира, најтешкото е да се напише едно вакво ремек-дело, но за тоа треба да си Џојс. А веќе кога го преведуваш се обидуваш колку што можеш поверно да го пренесеш на овој наш јазик со чудни заоблени кирилични букви. Не беше лесно, но беше доста корисно. Преводот на „Улис“ ме научи како вистински да го читам и него и кој било друг писател по него.

Вие сте првата, а најверојатно и една од ретките од Македонија која го одбележала кај нас Блумсдеј. Кажете ми нешто повеќе за искуствата од надвор поврзани со Улис и Блумсдеј. Зошто е голем? Значаен?

Кога во 1924 година Џојс лежел во болница по уште една од многуте операции на очите, во бележникот успеал да чкртне: „Денес е 16 јуни 1924 дваесет години подоцна. Ќе го запамети ли некој овој датум.“. Веројатно сега се смешка под мустаќ затоа што 16 јуни е најпознатиот датум во светската книжевност. ‘Everyman and Noman’, како што вели Џојс, ‘Секој и Никој’. Маџунков вели кај Џојс малото и ефемерното е кренато на ниво на вечност. Па така и Bloomsday.

Денес Блумсдеј се слави насекаде, од Даблин до Москва, од Токио до Мелбурн. Во Даблин, на пример, на овој датум се собираат и млади и стари, ентузијасти и професори од цел свет и се организираат специјални тури низ уличките на градот следејќи ги стапките на Леополд Блум и Стивен Дедалус и тоа трае цела седмица: се чита „Улис“ по плоштадите и на радио, се пеат песните од романот, се готват јадењата на Блум, луѓето се облекуваат во костими од 1904 година. Околу Блумсдеј се и летните школи на универзитетите во Трст и Даблин, како и Меѓународниот симпозиумот за Џојс.

Што се однесува до Скопје, на 16 јуни 2014 година, точно во 8:00 наутро, ја пуштивме веб страницата bloomsdayskopje.com и 5 видеа – вињетки – што во текот на месец мај ги снимив со академиците Митко Маџунков и Влада Урошевиќ и професорите Драги Михајловски, Зоран Анчевски и Ирецот Бен Китинг кој во тоа време живееше и предаваше во Скопје. Минатиот јуни ги замолив Н. Е. Ерван Фуере и мојот пријател од САД, Џојсовец, Стив Кол, да прочитаат парчиња од „Улис“ на македонски, а белгискиот поет Даниел Билие, кого го познавам веќе 10 години од Струшките вечери на поезијата, прифати да прочита парче од епизодата 17 „Итака“. Оваа година по некоја чудесна коинциденција датумот се совпадна со крштевањето на мојата внука Ефимија. А во следните три години ќе се посветам на подготовки за големиот јубилеј во 2022 – сто години од објавувањето на „Улис“. Се надевам дека до тогаш ќе го завршам новиот ревидиран превод на овој роман.

Имаме ли во Македонија слух за настан како Блумсдеј, ќе има ли луѓе кои ќе го прават тоа и за кои ќе се прави?

Мислам дека има, барем кај студентите, секако и кај неколку мои професори и колеги, но не и кај институциите, особено не во тој обем на каков што се надевав пред пет години. Во Македонија институциите за култура – од музеите до културните центри па сè до факултетите – за жал го немаат тоа развиено чувство на соработка за еден ваков настан каков што е Блумсдеј, кој ширум светот добива поддршка од универзитетите и културните центри затоа што таму се свесни за величината на Џојс, но овде е една сосема поинаква ситуација. Во крајна линија, на нашите универзитети нема ниту специјализирани студии за Џојс, а уште помалку и интерес за такво нешто во иднина. Она што го правам околу Блумсдеј е моја лична заложба, а секогаш кога комуницирам со пријателите од странство вратите ми се широко отворени, што, за жал, не е случај со институциите тука, особено оние државните каде што владее некаква бирократска летаргија и инертност. А Џојсовската заедница е мошне срдечна. Но јас сум упорна, бидејќи знам „кој чука, ќе му се отвори“.

Имаме ли наш автор што заслужува слично одбележување?

Умберто Еко веројатно немаше да ја стекне својата слава на тој начин и толку бргу да не беше неговиот преведувач од англиски јазик на романот „Името на розата“. Нашите автори, вистински добрите автори треба да ги преведуваме на сите светски јазици и државата треба да помогне во тоа. И важно е да ги одбележуваме одредени датуми од нашата книжевност, како инаку ќе ја градиме онаа традиција и индивидуален талент за која зборуваше Т. С. Елиот? Оваа година, на пример, колку што можам да се сетам, мислам дека имаме барем неколку значајни одбележувања: 50 години од објавувањето на збирката раскази „Знаци“ од проф. Влада Урошевиќ и 40 години од објавувањето на расказот „Лилјак“ од проф. Драги Михајловски, еден страшно луциден расказ. Следната година, исто така, навршуваат 40 години од првиот роман на Митко Маџунков, „Кула на ридот“, роман за кого се вели дека е македонскиот „Улис“. Зошто да не се организира јавно спонтано читање на овие писатели? За тоа не се потребни никакви средства, треба само да се посака, плоштадите се отворени за секого. Градот секако може да помогне во промоција на тие настани.

Во моментов работите на превод на уште еден великан, Набоков и Ада – какво е ова патешествие?

Ова Набоковско патешествие ми наликува на Џојсовското. Онаму каде што Џојс можеби само гребнал од површината, како во одредени пасуси од епизода 13 во „Улис“, оние сцени со Герти и Леополд Блум на плажата на пример, Набоков овде оди во детали, оди во длабина. „Ада“ плени на повеќе нивоа, не само затоа што обработува една табу тема, или затоа што тука го насетувате Прустовското време и Џојсовите пародии и јазични каламбури, туку мислам дека, пред сè, овој роман може да побуди љубопитност кај книжевните преведувачи, бидејќи Набоков пародично го исмејува и прецизно го лоцира лошиот превод. Го секцира, го боцка и го изложува во ‘стаклен подавалник’ да можат оние најљубопитните да го видат. Како неговите пеперутки со измислени називи за Ада.

Зошто теологија?

Џојс вели: „треба да си понизен за да научиш“. Ми беше предизвик. Едно, затоа што овие теми непосредно се третираат на овој факултет, и второ, зачудувачки е што воопшто Џојс помина како тема на еден богословски факултет. Иако сега ми се чини дека моите студии биле неминовни и тоа беше еден природен след на настани. Растев опкружена од црковна и теолошка литература во библиотеката на татко ми. Негов учител му беше Архиепископот Гаврил – преведувачот на македонската Библија. Со преводот на „Улис“ Џојс е единствениот писател што ме натерал одново да ја пречитувам Библијата. Во крајна линија, теологијата е тесно поврзана со книжевноста.

Тешко е да се наброи, опише и сумира вашиот книжевно-научен интерес. Како најкусо се претставувате себе си?

Веројатно како преведувач на Џојсовиот „Улис“. Во џојсовскиот свет тоа е многу поважно отколку да сте само истражувач на неговото творештво. Но ме фасцинираат готиката и фантастиката, особено оние ‘неомеѓани меѓи’, што би рекол Андре Бретон, меѓу готскиот роман и фантастичниот расказ, но и теологијата, онаа врска меѓу писателите како ‘создавачи, творци на уметничкото дело’ и Бог како Создател. Бог како Возвишен Творец и она што од човекот прави да биде мал бог – да пишува, да слика, да компонира, да создава и така преку своите дела да си обезбеди бесмртност. Ме фасцинира да го истражувам и животот на авторот преку неговите дела, оние места каде што се губи границата меѓу уметноста и животот, сите оние својствени, стилистички одлики што го обликуваат оној залажувачки фантом – личноста на писателот.

Два магистерски труда и еден докторат и тоа во Македонија. Најголемите тешкотии, и најголемата сатисфакција?

Најголема сатисфакција веројатно би било тоа што имав фантастичен ментор за она што сакав да го истражувам од областа на надреализмот и готиката, бидејќи проф. Урошевиќ е навистина професор од светски калибар, а магистратурата на богословските студии некако ја доживувам како моја Џојсовска ‘богословија’. За жал, на нашите универзитети не постојат пост-докторски студии. А тешкотии секогаш ќе има, но битно е да се надминат.

Каков професор сте и по што сакате да ве запаметат вашите студенти?

Да се биде учител е една од најблагородните професии и за мене најважна. А да се биде добар учител – тоа е веќе уметност. И студентите тоа го препознаваат. Јас имав многу таканаречени професори, но само неколку вистински учители. Она што се трудам да им го пренесам на часовите е да изградат чувство на интегритет и праведливост, да научат да размислуваат со своја глава и да бидат љубопитни, да работат на себе, да истражуваат и да се докажуваат.

Александра Јуруковска