Д-р Георгије Манзаридис,
проф. на Богословскиот факултет во Солун

Додека времето силно го преокупира вниманието на луѓето, просторот како да останува на маргините на интересирањето. Но, во стварноста, времето и просторот се соединети и неразделни. Времето не постои самото за себе, туку во просторот. А и просторот не се протега самиот за себе, туку заедно со времето. Се чини, меѓутоа, дека напоредо се создава и одредена спротиставеност меѓу просторот и времето. Ослободувањето од некој конретен простор се остварува со посредство на времето. Така е и со движењето во просторот, кој претставува корпа за отпадоци на времето.

Овој феномен на спротиставеност на времето и на просторот не го укинува нивното единство, ниту ги поништува нивните аналогии. Времето како мерило за движењето и за промените не е само мерило на растење и на живот, туку и мерило на распаѓање и на пропаѓање. А просторот како сцена на движењата и на промените не е само област на гнилежност и на смрт. Времето, како мерило на животот, на човекот му дава релативна слобода внатре во просторот. Кога слободата го завршува своето време, се завршува и самата слобода, како и нејзиниот живот внатре во просторот. И невозможно е да постои каква било форма на слобода или на надеж во светот, без перспективата на времето. Дефинитивното потпаѓање под просторот е потпаѓање под власта на пропадливоста и на смртта.

Во Стариот Завет особено значење има просторот кој е поврзан со одредено пројавување на Бога. Овој простор е свет и однесувањето спрема него треба, соодветно, да биде исполнето со стравопочитување. Така, на пример, просторот во кој Јаков во сонот го видел Господа и скалилото по кое ангелите слегуваат и се искачуваат на небото, е окарактеризирано како „страшно место“, како „дом Божји“ и „двери небесни“. Како што и местото со капината што не согорува, на кое Бог му се открил на Мојсеј и го повикал да го ослободи Израилот од Египетското ропство, е окарактеризирано како „света земја“.

Сублимирањето на свештениот простор на Израил е во храмот. Тоа е par excellance простор на откривањето и на пребивањето на Бога. Во храмот верникот Му пристапува на Бога и ја наоѓа својата вистинска среќа и радост. Но постоењето на храмот има смисла само ако народот му е верен на својот Господ. Кога тоа не е случај, Бог ја допушта катастрофата на Својот народ за да го исбрише секое негово лажно убедување. Тоа го истакнува и символичното значење на храмот како место на објавување на Бога на Својот народ. Исполнувањето на ова символично значење на храмот го претставува Христос со Својот познат повик до Јудејците: „Разурнете го овој храм, и Јас ќе го изградам за три дена“.

Еден друг елемент, кој е поврзан со напуштањето на просторот, е долгото и напорно патување. Преселбата на Авраам, како и излегувањето на Израил од Египет и патувањето во ветената земја, претставува едно трајно излегување од просторот и соодветствува на Божјиот повик. Кога Избраниот народ повторно ќе се смири во ветената земја и ќе го заборави својот Бог, настапува времето на поробување на таа земја и на нејзиниот народ. Просторот, особено свештениот простор, не се дава за смирување и за повлекување во тишина, туку за потсетување на Божјото јавување и за одржување на верноста на народот спрема Него. Затоа просторот секогаш има символичен и есхатолошки карактер.

За Црквата, ветената земја е символ на Царството Божјо или на Идниот век. Со други зборови, местото станува символ на еден нов начин на живеење или на едно ново доба, кое ги надминува космичките категории на просторот и на времето и упатува на идниот живот. Царството Божјо не е ниту еден посебен простор, туку вечен живот. А вечниот живот не е еден бесконечен живот во времето, туку божествен живот во Христос. Христос е Земја на живите и место на спасуваните. Просторот и времето минуваат за „Бог да биде сè во сè“.

Карактеристично е дека ова конечно надминување на просторот, дури и на свештениот простор, се реализира во Црквата, во која се победува смртта. Со други зборови, недминувањето на просторот, кој претставува област на владеење на смртта, конечно се остварува со надминување на самата смрт. Оваа надминување е подготвувано во текот на сета историја на Сратиот Завет, кој е и педагог за Хростос. Патот кон времето на Месијата е пат на постепеното ослободување од просторот и динамично движење внатре во времето. Тоа е еден пат кој се насочува кон „времето“ на присуството на Месијата. Црквата не е temenos, градба. Односно, не е простор кој се „temnetai“, односно одвојува од опкружувањето, за да продолжи како пребивалиште Божјо. Црквата е мост кој го ослободува човекот од просторот и го воведува во слободата на Светиот Дух.

Како и времето, така и просторот во Црквата добива нов карактер. Од област на владеење на смртта, просторот се претвора во рамка на објавување на Божјата љубов и на преобразување на човекот. Впрочем, просторот не го ограничува она што е бесконечно, како што ни времето не ја намалува вечноста. Бескрајното не се наоѓа само надвор или од онаа страна на просторот, туку и внатре во него. Како што и вечноста не постои само надвор или од онаа страна на времето, туку и внатре во него. Затоа и секоја точка од просторот, како содржина во бескрајното и проникнато со бескрајното, нуди можност за вклучување во бескрајното. Бескраен е Бог. И бескрајниот Бог се наоѓа секаде во просторот, при што не е ограничен или попречен од него. Јавувањето (преку Овоплотувањето) на бескрајниот Бог внатре во просторот како ограничен човек, кој може да се опише, ја сочинува основата на Црквата и предуслов за обновување на светот и обожување на човекот.

Ограничувањето во просторот, па дури и во свештениот простор, значи враќање во јудизмот. Господ одлучно изјавил едка Неговото доаѓање значи ослободување од секое такво ограничување. „Иде часот кога ни во оваа планина, ниту во Ерусалим ќе се поклонувате на Отецот“ (Јован 4:21-24). Ова секако не значи отфрлање на педагошкото значење на свештениот простор, кој има свое место во Црквата, каде што има место и севкупниот Стар Завет како сенка на Телото Христово. Ограничувањето, меѓутоа, само на овој простор, кој е идентичен на напуштањето на телото и враќање на неговата сенка, ја превидува вистината. Тоа го направиле Евреите кои не поверувале во Христос. А едно такво свртување во рамките на христијанството е хилијазам.

Карактеристично е дека ширењето на Црквата во вселената се поврзува со уништувањето на Ерусалим. Просторот, и тоа особено свештениот простор, кога ќе се апсолутизира, може да го ограничи дишењето на Духот и да ја потиснува слободата на верникот. Впрочем, никогаш не треба да се заборави дека космичкиот/светскиот простор е област на владеење на смртта.

Просторот ги раздвојува луѓето. И поединечните елементи, преку кои се поврзуваат луѓето во секоја конкретна област, ги одвојува од луѓето во другите области. Така, националните елементи, кога ќе се апсолутизираат, се претвораат во идоли. Така национализмот лесно се поистоветува со идолатријата. А бидејќи национализмот секогаш се ограничува на просторот, тој е политеистичен. Националистите не можат да имаат монотеизам. Монотеизмот претпоставува ослободување од националните елементи, кои се врзуваат за конкретно место. Затоа монотеизмот примарно е можен не како статичност на просторот, туку како динамичност на времето. Предуслови за разбирање на овој феномен постојат во секојдневниот живот. Луѓето раздвоени во просторот можат да живеат обединети во времето. Повеќето од луѓето живеат истовремено во еден даден миг на времето, но не можат да живеат истовремено и во една дадена точка од просторот. На тој начин, времето ги соединува луѓето раздвоени со просторот. Но, ова негово својство е ограничено и релативно, зашто конечно ги разложува и ги води во распажање. Обединувачкото својство на времето може да биде вреднувано единствено кога ќе се поврзе со победата над смртта. (А тоа го направи Христос, и го прави тоа во Црквата.)

Отфрлајќи го етницизмот (тесниот национализам), Црквата ги повикува луѓето во единство внатре во овремето. Сите исклучиво национални елементи, т.е. сето она што е поврзано со времето, се релативизираат во перспективата на есхатолошкото исчекување на Царството Божјо. Но и Царството Божјо ја прифаќа многувидноста (и многунационалноста) на луѓето. Исчекувањето на Царството Божјо ги обединува верните во една Црква. А луѓето можат да се обединуваат во една Црква затоа што во неа се победува смртта и се нуди вечен живот. Така, во Црквата верните живеат во заедница со Троичниот Бог, како членови на Телото Христово, со благодат на Светиот Дух.

Секоја религија којашто не ги обединува луѓето во перспективата на динамичниот прогрес на времето, е паганска, значи и идолатриската. Се потчинува на просторот, кој е област на владеење на смртта, и од таа причина не е во состојба да ја открие вистинската смисла на историјата. Оваа смисла се открива единствено со вера во Бога Седржителот. Покрај Него и секоја поединечна историја се вклопува во една историја којашто е насочена кон Царството Божјо. Затоа и објавувањето на Бога Седржителот ја сочинува претпоставката  за објавувањето на смислата на историјата. А објавувањето на смислата на историјата е, во суштина, откривање на нејзиниот крај (и доаѓаењто на царството Божјо). Впрочем, историјата може да се протолкува само во светлината на нејзиниот крај. Како што е точно забележано, „единствено крајот на историјата може да фрли вистинска светлина врз нејзината смисла, и само на крајот на историјата човекот ќе застане над историјата. Затоа секој толкувач на историјата има тенденција да се замислува себеси блиску до крајот на историјата, без оглед во која епоха живее.“

Можноста за еден таков поглед врз историјата се дарува во Христа. Христос на човекот во почетокот му го пружа она што ќе се открие на крајот. Ако го споредиме патот на човековата историја со патот за Емаус, каде при прекршувањето на лебот се откри Христос Кој ги следел двајцата ученици на нивното патување, секое прекршување на лебот (т.е. Светата Евхаристија = Литургија), за оние коишто учествуваат во него, претставува едно откривање на смислата на историјата. Цркват асо својата есхатолошка ориентација, може да се карактеризира како заедница на излегување. Светот за неа претставува место на привремен престој. Излегувањето на Израил од Египет претставува символ на излегувањето на таа заедница од светот и нејзино патување кон новиот Ерусалим, кон Царството Божјо. Тоа е вистинската татковина на христијаните, додека нивната земна татковина претставува место на привремено живеалиште и гостопримство: „секоја татковина е туѓа“, вели ранохристијанскиот апологет, (и додава: но и секоја земја може на христијанинот да му биде татковина). Кога верните премногу ќе се смират на своето место и ќе почнат да го забораваат Царството Божјо, почнуваат да ја губат својата ориентација. Истовремено, меѓутоа, кое било место, како рамка на пројавување на Божјата љубов, е домашно и пријателско за нив: „секоја земја е негова татковина“. Принесувајќи се самите на Христос, христијаните го преземаат своето спротиставување на гревот и на смртта внатре во просторот. Затоа се вели дека монасите го „чуваат местото“. Избираат самоограничување во просторот и таму ја негуваат духовната слобода којашто им ја дава Христос. Се спуштаат во областа на смртта, за посилно да го живеат исчекувањето на новиот живот. Се зближуваат со просторот, чувствувајќи го како свое тело, го преобразуваат во Црква и го насочуваат кон Царството Божјо [затоа Христос и е наречен Земја (=простор) на живите, и вечен (во времето и надвременски) живот].

 
Подготви: д- р Драган Михајловиќ

П.П. 2007-10-19 08:44:23