„И ги оддели Бог...“

 Што претставувале последниве два века во Европа? Дали тоа биле векови на утврдување на персонализмот, време кога денешната христијанска идеја се пробила во културниот и во општествениот живот? Или, напротив, тоа било време во кое дошло до обид за идеолошко негирање на личноста, дотогаш невидено во изминатиов милениум? Не е лесно да се даде еднозначен одговор на ова прашање. Личноста на човекот и во минатите векови била прилично грубо, па дури и радикално негирана (на пр., во феудалното општество тоа се правело со истата одлучност како и во ГУЛАГ). Но, гревот останувал грев, па дури и – одвреме навреме – се нарекувал со своето име. А тогаш дошло времето на идеологија. И европските гении, еден по друг, почнале да ги рекламираат своите проекти на „единствен“ и „општочовечки“ поредок, во кој човечката душа или историјата треба да потонат и така да го најдат својот конечен мир.

 Осип Мандељштам таквото современо бекство во безлично „единство“ го опишал на следниов начин: „Времето може да се одвива и во обратна насока: за тоа сведочи целиот тек на најновата историја, којашто силно се свртела од христијанството кон будизмот и кон теозофијата“... Зашто будизам? Затоа што источниот холистички поглед на светот (без оглед на меѓусебните разлики меѓу будизмот, хиндуизмот и теософијата на Блаватска) го водат човекот до сознанието за своето небитие. Мене ме нема – постои само Она, а јас сум само негова несовршена манифестација. Патот кон единството оди преку одрекувањето од илузијата за сопствената личност, преку совладувањето на моето „јас“. И токму во тој контекст може да се каже дека деветнаесеттиот век бил време на навлегување на будистичкото влијание во европската култура. Деветнаесеттиот век донел еден туѓ, непријателски и моќен принцип на непостоење, против кој се борела сета европска историја: активна, дејствувачка, целосно дијалектичка, жива борба којашто збогатува. Деветнаесеттиот век бил лулка на Нирвана којашто го оневозможувала активното сознание.

 Прикриен будизам, внатрешното расточување, црвоточина. Деветнаесеттиот век не го исповедал будизмот, туку го носел во себе како своја внатрешна ноќ, како слепило на крвтга, како таен страв и слабост на вртоглавица. Будизмот во науката под тенката маска на растреперен позитивизам, будизам во уметноста, во аналитичкиот роман на браќата Гонкур и Флобер; будизам во религијата, кој гледа низ сите дупки на теоријата на прогресот и го подготвува триумфот на најновата теософија, којашто не е ништо друго освен буржоаска религија на прогресот, религија на аптекарот, господинот Гоме, кој се подготвува на долго пловење и кој се снабдува со метафизички прибор.

 Не станува збор за триумф на будизмот како религија. Безличното чувствување на светот само по себе е многулико, и на различни начини навлегува во светот на христијанската култура во форма на најразлични социјални и културни движења. Марксизам, психоанализа, структурализам, онаа линија (навистина, маргинална) на лингвистичката философија којашто во човекот гледа само орудие преку кое јазикот самиот зборува, естетизација на национално-патриотскиот мит... има многу слични маски, но суштината е една: заспиј, човеку, признај дека ти или твојот повторно најден „апсолут“ својата лична слобода и одговорност само сте ја сонувале. Како што забележува Јуриј Сенокосов во врска со структурализмот, „структурната анализа е поврзана со стремежот попрво да се открие нешто што стои зад човекот, отколку слободата што е во него“.

 Тоа чувство на безгласна „војна на световите“ не му била својствена само на Мандељштам. Неговиот современик Александар Мејер (талентиран философ од кругот на Лосев) исто така бил убеден дека „будизмот – како единствен достоен противник на христијанството – води длабока, невидлива борба којашто не ја разбираат дури ни самите приврзаници на будизмот, борба којашто не е надворешна и насилничка (зашто насилничка борба со христијанството е залудна). Овој непријател на христијанството има своја прилично богата култура, којашто се потпира на принцип сосема спротивен на принципот на личноста, а тоа е принцип на безлично единство. Неговата култура има, исто така, свои извори, свои плитки места, свои внатрешни колизии и излези од нив, и токму таа култура, а не неписмениот атеизам и бедната пародија на паганството на нашиот одрод од христијанството, е тоа што со своето влијание би можело да го загрози христијанскиот свет“.

 Во будизмот – „да се биде еднаков на сè“, во христијанството – „да се биде личност“. Од една страна индиското – „ти си Она“, а од друга Пушкиновото „самостоење“ на човекот. Според будистичката претстава за светот, единството истапува како растворање во безличната прасупстанца на светот; според христијанската претстава, достигнувањето на единството со Бога може да се претстави со овие зборови: „На стаклото на вечноста веќе легнало моето дишење...“

Овој вовед беше неопходен за да се отстрани поврзувањето на зборот „единство“ со оценката „добро“, а зборот „одвојување“ да не се поврзува премногу еднозначно со „злото“. Едни исти зборови може да звучат различно. И зад зборот „единство“ може да стои таква смисла од која на човек му застанува срцето, но во истиот тој збор може да се слушне и веста толку радосна што човековото срце ќе биде подготвено да заборави на сите свои маки, дури и на своите „права“, само за да влезе во тоа „единство“.

 И макар што единството несомнено се вбројува во општочовечките вредности, низ целата Библија се провлекува мотивот на одвојувањето. Тој почнува во расказот за создавањето на светот и својата круна ја добива во предупредувањето на последното одвојување што ќе се случи на последниот Суд...
Богот на Библијата, обраќајќи му се на Својот народ, не вели: живеј со сите на светот и моли им се на боговите што те опкружуваат. Мојсеевиот Бог не го потврдува Своето постоење во паганските мистерии. Тој сака да го познаваат. Не смее да се изедначува со космосот (кој, се разбира, го има печатот на Словото на Творецот), ниту со човекот (на кого му е вдахнат здивот на Творецот), ниту со ангелите ниту со оние духови коишто ги вдахновуваат паганските мистерии.

 Речникот на Библијата воопшто не прави разлика меѓу верата и знаењето. Да се верува во Бога – значи Тој да се познава. Верата го знае својот предмет. Во оваа религиска смисла (за разлика од „верата“ во вообичаената смисла на зборот) никогаш не се верува во „нешто воопштено“. Тоа значи, како што правилно забележал А. Лосев, дека верата „или го разликува предметот на своето верување од секој друг [предмет], и во тој случај тој предмет е одреден и самата вера е одредена, или, пак, верата не го разликува својот предмет од секој друг предмет и е неодредена. Тоа значи дека за дадениот предмет се карактеристични јасни карактеристики коишто строго го одвојуваат од сите други. Нели земањето предвид на јасните и суштинските карактеристики на предметот значи да се познава предметот? Се разбира, да. Ние го познаваме предметот тогаш кога ги имаме предвид оние негови карактеристики според кои веднаш ќе го разликуваме од другите предмети и ќе го пронајдеме во шарената разноликост на сето друго. Значи, верата по своја суштина е – знаење.“

 „Да се знае“ значи да се разликува. „Да се именува“ значи – да се спознава. Верата на Библијата е вера на откривање на зборови; тоа не е вера на молчење, туку вера на Зборот. А зборовите имаат смисла. Да се зборува значи да се умее правилно да се разликуваат зборовите, да се умее тие да се бираат, да се доведуваат во сложено единство, во она што, сепак, меѓусебно не е еднакво.

Спознавањето со помош на зборови, умното спознавање секогаш е некакво стеснување. Човекот нема таков збор со кој би можел да ја опфати сета реалност на светот. На овој факт можеме да се пожалиме. Но, секоја човекова активност секогаш е избор и ограничување. Оној што чита библиско списание не може во исто време да се занимава со топење железо. При градење на каква било раскрсница треба да се откажеме од можноста да останеме на едно место, како и од можноста да одиме истовремено по три улици.

Сиот човеков живот е исткаен од избори и отсекувања на некои можности. И за да научиме да живееме во таков свет (а тоа, всушност, е библиско-еврејски свет на линеарна историја), во свет кадешто постојано нешто се случува, нешто се добива а нешто неповратно се губи, треба да се умее да се бира. За да се умее да се избере – треба да се види разликата. За да се види разликата – треба да се забележи внатрешната поделеност на создаденото.

Верата на Библијата е монотеистичка. Тоа значи дека во светот постои стварност којашто не е Бог. И во светот, уште, постои волја којашто радо би го затскрила Творецот. И постои човек со својата слобода и одговорност, кој стои на меѓата што ги дели световите и кој треба да го најде патот кон Бога што не би го унуштил и човекот и светот. Тоа е основната задача на монотеистичката вера: поаѓајќи од она што не е Бог, да се најде патот до Бога. Сложеноста за монотеистичката религија не е нешто што е измислено. Во сложениот и реален свет треба да се научи да се исполнува волјата на Оној Кој е вон светот.

Ете, за таа сложеност, за поделеноста на светот зборува Библијата од своите први редови.

Понекогаш, за да го забележиме она што е очигледно, треба да го напрегнеме видот или, напротив, да погледнеме крајно наивно, детски. Ќе се обидеме да го погледнеме расказот од книгата Битие и создавањето на светот низ сликите што се прикажани во „Библијата за деца“. Творецот е претставен како старец со побелена коса, неуморен занаетчија. Тој создал нешто огромно, светло и безоблично. Потоа од тој првобитен пластелин почнал да моделира конкретен севет, нашата Земја. Која основа на творечката операција ги извршува сите тие неопходни и постепени преобразби? Се разбира, зборот, Словото. Но, што конкретно прави тоа Слово во светот? Со кој инструмент може да се спореди? Богослов можеби ќе се присети на зборовите на апостолот Павле: „Зашто, словото Божјо е живо и дејствува и е поостро од секаков меч со две острици“ (Евреите 4:12). Зошто зборот се споредува со меч? – затоа што разделува. Детето, макар што не ги познава посланијата на апостол Павле, знае како самото тоа го моделира својот пластелин. Пластелинот се покорува на острицата. И затоа со кутијата со разнобоен пластелин оди и пластичен нож, толку неопходен токму за одвојување на залепените делови...

Бидејќи Библијата не ги избегнува антропоморфните претстави, на детето (или на варваринот) му е дозволено да го замислува Творецот со такво сечило, со меч или со мистрија во десната рака. Безобличната, празна и пуста земја на првиот ден, во текот на шесте наредни денови се расчленува на конкретна, жива разновидност.

Светот во „шестодневот“ се обликува со расчленување, раздвојување, структуирање. Разновидноста на светот се создава од првобитната неразделена материја. Во првиот ден светлината се одвојува од темнината; во вториот ден –водата над сводот од водата под сводот; во третиот – земјата од морето. Така, веќе во првите три дена се одвојуваат три големи пространства. Тоа се – светот над сводот, сводот и земјата. Потоа од земјата се создава живот (првото излегување на Библијата, нејзината прва Пасха). Надземниот свет се собира во хор (чин, поредок) на оние што набљудуваат. На крајот, од светот на животните се раѓа човекот; разумното суштество се одвојува од светот на бесловесната органика. Така светот однатре се расчленува со творечкиот напор, за во него да се најде место за човекот. Дури и по создавањето на човекот (и повторно заради него) светот повторно се дели: на Едемска градина и она што останува надвор од неа. Во Едем од сите дрвја се издвојуваат две – дрвото на познанието и дрвото на животот.

Исто така се дели и времето: прво на „вечер“ и „утро“. Потоа – на неповторливите шест дена на создавање од кои ниту еден не наликува на другите, така што нивните називи „прв“,„втор“,„трет“ попрво се доживуваат како лични имиња, отколку како нумеричко набројување: како и сите други делови на создаденото, тие почнуваат да постојат преку именувањето. И, конечно, времето се дели на обични (работни) денови и на празнични (сабота).

На примерот на саботата може да се види библиската дијалектика на раздвојување и на соединување. Зошто саботата станува светиња на Израилот?
Како прво, се разбира, затоа што народ што нема своја земја не може да има просторно локализирана светиња. Човечкиот живот има потреба за сменување на свештеното и на световното, но ако нема можност да се подреди просторот околу светата земја, нормално е свртување кон литургиското подредување на времето.

Како второ, саботата е дадена како знамение на Заветот, како знак кој треба да го разликува Израилот од другите народи. Но, дали е доволно да се толкува саботата само како стремеж да се стекне некаква егзотична етнографска црта којашто еден народ би го одвојувала од соседите? Да не е еврејската сабота еден вид племенска тетоважа по која едно афричко племе се разликува од друго? И ако тоа е само начин за внатрешна консолидација на народот, може ли тој да биде заменет со некој друг знак?

Конечно, како самата Библија објаснува зошто саботата е знак на Заветот „Помни го денот саботен ... а во седмиот отпочини“ (2 Мосеева 20:8-11). Каков е тој чуден празник во чест на заморот на Демиургот?
Ќе бидеме поблиску до одговорот на ова прашање ако претходно кажеме на кого, всушност, Мојсеј ја упатува својата проповед. Првата Христова проповед не можела да биде упатена до христијани, од проста причина што нив сè уште ги немало: имено, околу Христос биле дамо Јудејци. Исто така, и Мојсеј не можел да го даде својот закон на Јудејците: оние на кои им се обраќа Мојсеј ќе станат Израил дури откако ќе му се потчинат на неговиот закон. Дотогаш, тие се само пагани и ништо повеќе. Народот на кој Мојсеј им ја упатвува својата прва проповед е народ кој сè уште не му се покорил на законот, народ кој е воспитан во Египет, во кој превладувала паганска свест. И проповедникот мора и да ги познава и да ги земе предвид стереотиповите на паганското мислење, за да ја пренесе на народот онаа Вистина којашто ја слушнал на Синај.
...
Израилот од времето на Исходот веѓе го познава Јахве како свој Бог Кој го избрал Израилот за Завет и Кој му се открил. Мојсеевите чуда сите ги виделе. Сите го преживеале чудото на Исходот. Сите почувствувале дека во светот се појавил некаков Бог-семитољубец. Но, кој е тој таинствен Незнајник?

Мојсеј мора да му открие на народот дека Богот на Авраам и на Мојсеј е – Бог на вселената. Израилот мора да го запознае Творецот на светот како свој Помошник и Покровител. Богот на Пасхата, Богот чии чуда и чија грижа за Израилот веќе ја виделе за време на Исходот, сега треба да го признаат за вистински Создател.

Саботата е знак дека се работи токму за првобитниот, „немиот Бог“. Таа „немост“ во архаичната свест е ипостасно својство на оној Бог кој е над сите други богови и затоа по создавањето на светот има право да отпочине. Саботниот одмор на Бога по создавањето на светот не е невешта еврејска измислица, туку нужен атрибут на Творецот. И секоја недела, влегувајќи во светиот простор на саботата, жителот на Израил од времето на Мојсеј и на пророците се потсетувал дека Бог, на кој му служи, е Бог на саботата, Бог Творец. Саботата не била товар, туку мисионерско потврдување на крајно високиот статус што го има Елохим на Заветот.
 
Ѓакон Андреј Курајев

(Од книгата Дали сви путеви вода Богу, Цетиње 1997)

Подготви: д- р Драган Михајловиќ

Посети:{moshits}