Векови натежнале во древните ракописи
Нашата култура, историјата, религијата, идентитетот се скриени во илјадниците древни и уникатни ракописи што строго се чуваат во Универзитетска библиотека

Чувајќи ги древните ракописи и книги се чуваме и себеси: од изложбата на ретката колекција на НУБ „Св. Климент Охридски“

Живот, идеи, мисли, верувања, зборови стари речиси илјада години се скриени во древните средновековни и ориентални ракописи што строго се чуваат во Националната и универзитетска библиотека „Св.Климент Охридски“ во Скопје. Напишани на пергамент и на стара хартија со мастило направено од посебни билки, околу 4.000 ракописи сведочат за развојот на нашата и на светската култура, цивилизација, историја, филозофија, религија. Нивната вредност е непроценлива. На вага листовите со ракописи се тешки само по неколку грама, но зборовите и мислите во нив тежат цели векови. Извадени од долапи од стари манастири и цркви, од некогашни џамии и медреси, ракописите денес се удомени во посебни простории на Универзитетската библиотека, во кои пристапот е строго забранет. Нив не може секој да ги чита, а содржината е разбирлива само за тие што го знаат старословенското и арапското писмо.

Чувари на идентитетот

Поделени се во две збирки - археографска што содржи 270 старословенски ракописи и ориентална збирка со околу 3.700 ракописи напишани на арапски, османско-турски и персиски јазик. Научниците што ги испитуваат записите велат дека во кревките и уникатни ливчиња се сместени корените на времето што денес го живееме.

- Многу одговори за проблемите со кои сега се соочуваме може да се најдат во ракописите. Основата за одбрана на идентитетот на нацијата се наоѓа во нив. Таму се сместени нашиот јазик, историјата, културата. Ракописите во себе кријат многу вистини и преку нив може да се види развојот на нацијата. Тие се сведоци и за ракописната традиција на нашите цркви и манастири - вели Виолета Мартиновска, одговорна за археографската збирка во НУБ.

Црковната содржина доминира во ракописите од старословенската збирка. Биле пишувани за потребите на црквата и за богослужбите што се изведувале во нив. Во збирката има ракописи од 13 до 19 век во кои се опфатени сите средновековни жанрови.Тогашните пишувачи и препишувачи се грижеле напишаното да трае, па користеле специјални мастила приготвувани од растенија. Мастилото е толку квалитетно што ни денес не може да се избрише.

- Текстовите изгледаат толку свежо, што оставаат впечаток дека се пишувани неодамна, а не векови наназад - вели Мартиновска.

Ракописите најчесто биле пишувани на пергамент, кој исто така се изработувал рачно. Значајно место имала и подврската, па кориците биле дрвени, прекриени со кожа и со копчиња. Повеќето ракописи биле откриени во некои зафрлени делови во нашите цркви и манастири. Само мал дел се донесени од луѓе што како семејно наследство ги имале во своите домови. Од НУБ велат дека и денес низ македонските села и верски објекти постојат неоткриени стари ракописи.

ракописите се поскапоцени

Гордост за НУБ е и големата ориентална збирка со ракописи. Во неа има 2.600 ракописи на арапски јазик, 1.050 на османско-турски јазик и уште стотина напишани на персиски јазик. Голем дел од нив се' уште е недоработен, зашто нема доволно специјализиран кадар за таа дејност.

Меѓу ретките познавачи на ориенталната литература кај нас е Маријана Кавчиќ, одговорна за таа збирка во НУБ. Најстариот ракопис што досега е откриен и кој се чува во НУБ потекнува од 1.195 година. Тоа е текст од околу 300 страници, се однесува на исламското право, а потекнува од источен Судан. Другите ракописи кај нас стигнале од целиот исламски свет, па ги има од Багдад, Каиро, Истанбул, од Босна и Херцеговина, како и од Бугарија и од Грција. Кај нас допатувале преку аџии, студенти, верски лица, кои биле на аџилак во тие земји. Слично како и старословенските ракопсии, ориенталните се претежно религиски текстови. Напишани се на ориентална и на европска хартија. Ориенталната е постара и била рачно изработена. Мастилото било направено од мешавини од јаглен, вода, саѓи. Во ориенталните ракописи освен црната, се користат и црвената, жолтата, сината и зелената боја.

Неповторливи дела

Особено внимание е посветено на декорацијата, па чести се текстови напишани во форма на стебло или птица.Во збирката има и многу ракописи создадени кај нас, а најстариот потекнува од 1519 година. Тоа е текст кој се однесува на исламска догма, а бил препишан во медресата на Иса-бег во Скопје. Кавчиќ верува дека е можно меѓу текстовите да се најдат уште постари записи. Таа вели дека вредноста на тие ракописи не може да се измери со ниту една валута.

- Тие ракописи се неповторливи, а со тоа и непроценливи. Со секој одминат час расте нивната цивилизациска вредност. Зад нив стои цела историја. Штом еден ракопис бил грижливо сочуван уште од 1195 до денеска, тогаш е сосем јасно дека ние сме должни да вложуваме уште повеќе да ги сочуваме тие бесценети дела за следните генерации - вели Кавчиќ.Денес само научниците имаат привилегија да им пристапат на уникатните ракописи. Единствено со дигитализација тие може да станат достапни и за јавноста. Додека да се реализира тоа, тајните од старите ракописи ќе останат во „љубовна“ врска со научниците, кои и денеска ги препрочитуваат текстовите напишани пред повеќе стотици години.

Најстариот старословенски ракопис е од 13 век

Фрагмент од посен триод кој потекнува од 13 век е најстар сочуван ракопис од старословенскиот период што се наоѓа во НУБ. Тоа е едно парче пергамент на кое со посебно мастило е напишан текст со црковна содржина. Пристапот до пергаментот е ограничен, а забрането е негово фаќање со голи раце зашто секој допир е опасен и може да го уништи.

Тоше Огњанов