Венко Андоновски

Писмото на Ема Пил до еден безверник

Ме изненадивте со тоа што не се појавивте на закажаното место, Алваро. Веројатно не дојдовте поради вашето барање, Алваро, кое не го исполнив, а веќе ви се заколнав дека сум ваша робинка, и со телото и со душата. Но јас никогаш не сум добила таква тешка задача. Баравте да ви напишам есеј за смртта. Велите дека тоа Вас особено би ве интересирало. Дека би ве интересирало гледиштето на една млада девојка за таа работа. Морам да Ви кажам дека ми е малку непријатно, како да се слекувам пред вас, а не ве познавам. Односно, ве познавам само од бистата и од романот, кој инаку ви е прекрасен. Многу ми е драго што вашиот лик ја спознал љубовта, макар и на стари години. Вистинската љубов не познава разлика во години, месеци, еони. Но, за романот другпат. Само да завршам, пред да почнам (колку убава, оптимистичка изјава дека, како што велите Вие, крајот на животот на гасеницата е почеток на животот за пеперугата): значи, имам чувство на нелагодност. Како да му пишувам на човек кој веќе (простете) ја искусил смртта. Како да се допишувам со некој од онаа страна, од светот на сенките.
Немојте да се смеете на она што ќе ви го напишам. Знаете дека јас не сум професионален писател и дека сум само студент по медицина, кој чита доста книги. Значи, почнувам со есејот за смртта.
И немојте да се смеете што есејот го започнувам малку белетризирано, со мото кое самата го измислив.

Човеку, зошто сакаш со умот што ти е даден на почетокот од патот, да го сфатиш крајот? Та нели патот го менува умот? Кога ќе дојдеш на крајот од патот, ќе сфатиш дека смртта не им е страшна на оние кои умираат. Едни се боите на лисјата кога ќе тргнеш по патот, други на средината, а сосема поинакви кога ќе стигнеш. И зошто додека е зелено мислиш на жолтото? И твоите очи на почетокот од патот се зелени, и им прилега да гледаат зелено, а не жолто. Жолтото ќе го гледаш кога ќе имаш пожолтени белки во очите, а тогаш и жолтото не ќе ти изгледа жолто, ниту страшно. И зарем не си помислил дека на крајот од патот почнува бескрајна зелена ливада, што ќе ти ги освежи жолтите очи, уморни и црвени?

Живееме во свет. Тоа е најчудната реченица што може да се напише. Да се живее во нешто – тоа е веќе понижувачка ситуација. Да се живее надвор од нешто – тоа е супериорна ситуација. Да се живее, на пример, надвор од стадото, од толпата, од јатото. Големите летаат сами, не во јато. Но да се живее во нешто е во извесна смисла тажно. Тоа живеење во нешто значи странствување, значи да се биде туѓинец во светот. Впрочем, нема човек кој не застанал пред светот и не се прашал: дали сум и јас дел од него, или сум само засаден во тоа што ме опкружува, како туѓинец? Тие чувства на процеп меѓу човекот и светот се зголемуваат уште повеќе кога ќе се погледне во ѕвезденото небо. Тогаш станува јасно дека светот мора да има свој дизајнер, свој творец. И дека светот наликува на книга, затоа што и тој, како и книгите ни испраќа различни пораки. Што сѐ ни говори светот сфатен како голема книга? Ни говори дека темните облаци навестуваат дожд, ни говори дека во природата посилните ги јадат послабите (како и во општеството), дека некои билки се лековити, а некои не, дека можеме да стекнеме повластица ако го собираме медот и плодовите... Но, тој свет ни говори и нешто многу, многу важно. Дури мислам дека и сите други пораки што ни ги кажува тој свет, таа книга отворена, се сведуваат на една единствена порака – дека некое јас ни го говори сето ова. Тоа е како роман кој, покрај тоа што ви говори за некаков свет, постојано ви става до знаење дека има и творец. Замислете дека во некој роман писателот постојано пишува ваква реченица: „Јас, како писател, не се согласувам со тоа што мојот лик сега ќе го каже, ама должен сум да му ја позајмам мојата уста...“
Ако е така, ако светот е текст на некаква книга, тогаш тој, како и секој текст – има свој творец. И светот и текстот, покрај тоа што имаат творец, имаат и смисла, односно носат некаква порака, која треба да се разбере. Пораките што ни ги испраќа светот, се разбира, се далеку понеразбирливи од пораките на некој роман. Но сепак, постојат. Ако текстот (на еден роман, на пример) има способност да проектира свет, тогаш и светот сфатен како текст би требало да проектира некаков свет зад себе, свет на смислата. Не мислам тука само на природните, практични пораки – ако расцутат доцна дрвјата, зимата ќе биде долга, или – ако касаат мувите, ќе врне, ако ластовиците летаат ниско – ќе има невреме. Мислам и на тоа дека човек во сѐ сака да пронајде некаква смисла. Никој нема да оспори дека човекот го создал тркалото по углед на сонцето, односно сликата на сонцето кое се тркала по небото и со тоа си овозможил цивилизациски растеж од несогледливи последици; дека подморниците се копија на рибите, а камп-приколките копија на полжавот, авионите копија на птиците, куќата е копија на утробата. Сето тоа се пораки. А што да кажеме за симболите? Тие се доказ дека дури и таму каде што можеби нема јасна порака, ние ја произведуваме. Птицата симболизира копнеж, далечина, идеал. Кој рекол дека е така?
За да се убедите дека ние честопати бараме смисла и таму каде што можеби ја нема, легнете на ливада и гледајте во облаците што минуваат над вас. Ќе препознаете милион форми: можно е дури и да составите мала приказна, затоа што никој нема да оспори дека формите на водената пареа брзо се менуваат и претопуваат една во друга, и дека облаците имаат драматична способност за „кадрирање“ и „претопување“ од една сцена во друга. Еднаш, гледајќи така во бели августовски облаци, препознав човек, како Аполон, со огромен фалус, кој бркаше една нимфа. Јасно се распознаваа – требаше човек само добро да се задлабочи и ќе се сетеше на сликовниците со старогрчки митови. Меѓутоа, убавината беше во краткотрајноста на таа слика, речиси во еден миг траење на убавото: од миг во миг, фигурите се менуваа. Нимфата се престори во некаква змија, а фалусот на Аполон „се стопи“, најверојатно затоа што се промени објектот на неговиот копнеж. Знам дека ова ќе го сметате за моја есктравагантна хипереротичност, но јас ве убедувам дека така беше. Најфасцинантно беше тоа што одеднаш, од устата на одвратното змииште (каква убава парабола и за човековите суштества – пред пет минути нимфа, сега гроза и угроза) – светна молња. И тоа ли е случајно?! Молњата имаше форма на змиски јазик – како чатал. И се разнесе првата попладневна грмотевица, по што го прекинав гледањето на таа исклучително интересна театарска претстава или филм. Никогаш не дознав: кој е писателот? Кој режисерот? Го има ли воопшто, или се тоа само случајности, како и целиот космос? Има или нема творец? Јас верувам дека има. И дека сопственикот на тоа бесплатно кино од облаци е многу разочаран што бројот на посетители е многу, многу мал. Многу сум разочарана што вие не верувате во Творец, освен ако не провоцирате една мала глупачка.
Но, да се вратам на темата. Ако светот е некаков текст (роман, филм, претстава), тогаш се јавува дополнително прашање: дали станува збор за ракопис (краснописание), или за машинопис, или, како што сега тоа модерно се вика – printout. Тоа е сериозно прашање. Машинописот има еден хендикеп: тој не ја помни, ниту ја покажува историјата на своето настанување: во ракописите наоѓаме грешки, пречкртани места, поправки, премислувањата на авторот, варијанти запишани на маргините, дилеми на творецот. Машинописот, според тоа, за разлика од ракописот е лажно совршен: ја крие историјата на своето несовршенство. Со помош на „Delete”, „Insert”, „Backspace”, „Cut”, „Copy”, „Paste” или „Undo”, засекогаш се избришани и прикриени трагите на несоврешноста на творецот. Во ракописите ги следиме пречкртаните зборови, варијантите, откажувањата на авторот, неговите разочарувања или воодушевувања, тајните намери, цензурираните места.
Што е светот? Компјутерски принтаут на лажното совршенство или автентичен ракопис со можни грешки и премислувања? И ако е така – зарем не е тоа доказ дека Господ е мисловно суштество со Свои јанѕи? Погледнете само колку слепи краци во дрвото на еволуцијата, колку откажувања и премислувања! Диносаурусот или делфинот? Делфинот или човекот? Кој да владее со светот? Зошто такви премислувања и „пречкртувања“? Затоа што светот е ракопис. Кога би бил машинопис, сериозно би се поставило и прашањето за неговата изворност, затоа што поимот на машинописот или принтаутот се сврзува со поимот „копии“ и „умножување“. Ракописот, напротив е уникатен, оригинален.
Ако принтаутот ја укинува својата сопствена историја, тогаш тој го укинува времето и станува безвремен свет и безвремен текст. Ние, луѓето, меѓутоа знаеме дека живееме во време. Старееме и умираме. Значи ли тоа дека сепак овој свет е сепак ракопис, а неговиот творец можеби и се премислувал, бил стилист а не компјутер? Значи ли тоа дека смртта е префрлање на ракописот (животот, човекот) во компјутерски, ахрониски фајл кој не го помни своето настанување? Значи ли тоа наше умножување во неограничен број примероци – умножување во исто така неограничен број идентични, „фотокопирани светови“? Значи ли тоа дека кога ќе умрам, јас нема ни да знам, туку ќе продолжам да живеам во повеќе паралелни, идентични светови? Дека само оние мои најблиски, кои останале уште како зборови во ракописниот оригинал ќе знаат дека ме загубиле, затоа што меѓу губењето и умножувањето нема никаква разлика? Јас раскинав со првото (и единствено до сега) момче токму кога забележав дека по градот чекорат стотици негови копии, со истите движења, со истите навики, дури и со истите јазични клишеа!
А за времето: тоа всушност е безвремено. Тоа не тече, тоа стои, а ние се движиме и пропаѓаме низ него. Во нас се вградени лажни, заблудувачки часовници: мојата меморија, моето чукање на срцето се виновни што разликувам „вчера“, „лани“ и „пред малку“. Тие категории не постојат во вечното време на просторот, јас ги разликувам паѓајќи во просторот. Ние сме во слободно паѓање во вселената, затоа старееме. Затоа и измислуваме часовници (со вода, со тег, со песок, со запченици или со чипови), само за да можеме да го направиме безвременото времено, вечното минливо, да го направиме времето опипливо, за да ја разбереме вечноста, односно Бога.
Значи, сѐ правиме да го допреме времето, затоа што ако го допреме, наивно веруваме дека ќе можеме да го сопреме. Ако го сопреме, ќе ја победиме смртта и ќе станеме бесмртни. Постојат и други интересни начини на кои се обидуваме да го сопреме времето. На пример, алкохолот и дрогите. Познато е дека опијатите создаваат илузија дека времето стои. Типичната реченица на жената која го наоѓа својот маж во кафеана гласи: „Што стори бре, знаеш ли колку е саатот?“ Истото важи и за раскажувањето. Кога слушаме некој интересен раскажувач, времето се укинува во мигот на држењето на беседата – постои само „сега“ во кое внимателно слушаш, и тоа „сега“ се лизга по оската на времето кон иднината, останувајќи секогаш „сега“. Класично заборавање на тоа „колку е саатот“, класично опивање.
Но тука доаѓаме до најголемиот парадокс: дали со сите овие начини со кои го сопираме времето ја победуваме смртта, или напротив, ја постигнуваме илузијата дека сме умреле? Смртта, според непроверени претпоставки е безвремена состојба, ослободување од времето. Што значи тоа? Дали ние всушност, сакајќи да ја победиме смртта, парадоксално, нагонски се стремиме да ја постигнеме како состојба, макар и како илузија? Каков е тој парадокс: смртта со смрт се победува? Зарем со смртта се станува бесмртен, се укинува историјата, се укинува времето? Зарем услов да се биде бесмртен е – да се умре? И зошто тогаш гробиштата се преполни со имиња на бесмртни луѓе?
Затоа ли го изградивте својот споменик, драг Алваро? Затоа што го знаете ова што ви го напишав?
П.С. Понекогаш си мислам дека Господ всушност пишува роман во кој ние сме ликови, проекции на неговата свест. Ние, всушност, не постоиме додека не нѐ стави „на хартија“, додека не нѐ роди во овој свет. А светот е книга. Можеби овој свет уште и не е роман, можеби се ова само белешки, скици за идниот, совршен свет/роман. Мали фрагменти: пробни биографии на ликовите (тоа се нашите животи од крв, месо и солзи), пречкртани амбиции, авторски двоумења околу нашите професии, усидрувања во пробни простори (ентериери, екстериери, држави и континенти), смислување пресврти во нашите животи... И откако сето тоа ќе го направи во ракопис, нѐ зема во смртта, на компјутерска обработка. Ракописот станува принтаут, а човекот – светлина, енергија, електрон. И ако е така, дали потоа повторно препишува со Свој ракопис одделни компјутерски фрагменти од кои не е задоволен? Враќа ли мртви меѓу живите за да го „доработи“? Живееме ли повеќе пати? Ако повторно нè враќа од принтаутот во ракопис, зошто го прави тоа? Плаче ли притоа над нашите несреќи? Не е исто да капне солза на тастатура и на мастилав ракопис. Принтаутот не ги помни солзите на творецот, мастилото ги помни.
И конечно: каков жанр е тоа што го пишува Господ? Трагедија? Комедија? Мелодрама? Не знам, не сум доволно Бог за да знам, грешна сум. Ете толку за сега. Ве молам, ако ова што го напишав не чини, ако наоѓате дека се ова само ординарни глупости на една плиткоумна девојка, немојте никогаш да ми одговорите. И онака сте безверник, а јас... чувствувам нешто кон вас. Ваша, побожна Ема Пил.

(Ексклузивно за „Премин“: извадок од најновиот, необјавен роман Ќерката на математичарот, посветен на Тоше Проески)

Извор: ПРЕМИН бр. 85/86