СРЕДНОВЕКОВНИТЕ ШКОЛИ ВО ВИЗАНТИЈА ВО12 ВЕК

Традицијата. Монашка индивидуалност:
Св. Симеон нов Богослов и Св. Григориј Палама

Улогата на монасите во триумфот на православието над иконоборството во 8-9 век ја илустрира нивната ангажираност во теолошките дебати во Византија. Византиското монаштво претставувало не само училиште за духовно усовршување, туку и тело кое се чувствувало одговорно за содржината и за домостројот на верата и судбината на Црквата и на државата како полнота. Во исто време, специфичноста на монашката политика и идеологија, постулирани на учењето дека царството Божјо не е од овој свет, резултирале со противење на секаков компромис со барањата на овој свет (карактеристични се осудувањата на Иоан Италос, а подоцна и на Варлаам и Ахиндин) и со кристализирање и потстрек на теологија што може да се нарече монашка. Во контраст со формалниот конзерватизам на официјалните црковни кругови и опозицискиот став кон т.н. световен елинизам, ова монашко богословие ја претставувало најдинамичната и, во најголема мера, творечка струја во византиската мисла.
Општо е познато дека монаштвото во својот развој многу рано станало разнообразно движење. Помеѓу еремитите, нарекувани и исихасти, и монасите од општожителските манастири, нарекувани киновити, често постоело ривалство што понекогаш прераснувало во конфликт. Но, целокупното источно Монаштво останало соединето во своето базно, одандестрано битисување и во убедувањето дека молитвата, независно од нејзиниот облик, е основна и постојана содржина на монашкиот живот. Монашките центри, како, на пример манастирот „Студиос" во Цариград, биле постојано активни, занимавајќи се со: социјална дејност, наука, пишување и препишување на дела од антички автори и на дела од постарите свети отци, отворање на училишта, како и со најразлични други практични работи. Но мора да се нагласи дека литургискиот круг на богослужбите останал да биде апсолутен центар на животот на монашката заедница, кој го опфаќал поголемиот дел од целокупниот, интелектуален, духовен и битиен монашки живот.
Во целина, покрај предавањата на слободните искуства, монашката заедница, пред се, ги воспитувала Ромеите и ги учела како да застанат пред Бога и да се молат. Киновитите развиле литургиски систем, додека исихастите ја развиле умната молитва и постојаното созерцание и контемплација. И во едниот и во другиот случај, молитвата била пат за остварување на целта на христијанскиот живот. А таа цел е учествувањето во домостројот Божји, учествувањето во најинтимниот живот на Пресвета Троица, во обожувањето (θεώσις), во заедничарењето во обожената, од несоздадените енергии Божји, човечка природа во вооплотениот Бог-Христос преку Светиот Дух. Киновитите, главно, го нагласувале светотаинскиот и литургиски живот како опус на ваквото заедничарење, додека, пак, исихастите учеле дека тоа доживување треба да се постигне и со личен напор. Во постиконоборечка Византија, двете традиции во голема мерка се испреплетувале. Евидентен пример за тоа е пророкот на личниот мистицизам, светиот Симеон нов Богослов, кој најголемиот дел од својот живот го поминал во цариградскките киновитски манастири. Заради ваквиот живот, во кој теолошки и духовно не постоеле разлики меѓу отшелниците и киновитите, треба да се говори за единствено и соборно монашко богословие.
Иако по схизмата во 1056 година, догматски и онтолошки разединети, Истокот и Западот заеднички постепено си градат ново начело на единство, но единство преку љубовта кон литературата и кон класичниот стар век. Се повеќе оваа љубов добива облик и суштина на она што подоцна ќе се нарече хуманизам. Еден јасен белег на овој хуманистички дух претставуваат преуредувањата на високите школи во Константинопол во 11 век. Тогаш се отворени правно училиште на граматикот Ј. Ксифилин и филозофска школа што ја води Михаил Псел. Во овие две школи учениците требало да следат часови по граматика, во најширока смисла на зборот, како и лекции на старовековна поезија. Исто така, во 12 век во школата на Патријаршијата, освен теологијата, се предаваат: филозофијата, световните науки и литературата. Ова развивање оди до таму што на истото патријаршиско училиште се воведуваат и лекции за студентите по медицина.
Од друга страна, писателите на Запад - особен белег на овој т.н. хуманизам - не се задоволуваат само да ги изучуваат класичните автори, како Омир, туку се обидуваат да ги подражаваат Византијците, како вистински претходници на работите и идеите на ова поле што ќе следат во подоцнежните векови и ќе го зададат примарниот облик што хуманизмот го добива на своите почетоци, како преродба на интересот за класичниот период и класичните творци на секое поле на животот. Во Византија во 12 век оваа преродба ја добива својата полнота во личноста на Евстрахиј, архиепископот солунски, теолог и хуманист, во кого византискиот хуманизам го добива својот најблагодарен израз.
Што се однесува до филозофијата, интересно е да се забележи дека мислата, и на Исток, и на Запад, е зафатена со речиси исти отворени прашања. И на Исток и на Запад се расправа околу номинализмот и реализмот пред делбата на платоници и аристотеловци. Михаил Псел, пламен апологет на Платон, вистински го отвора долгиот период на расправиите помеѓу следбениците на Платон и Аристотел, расправии што од Византија ќе преминат на Запад и ќе резултираат со тамошното будење на филозофскиот дух.
Теологијата не пропушта да даде свој дел во умствениот живот на времето. Св. Симеон нов Богослов и неговиотученик Никите Ститар, се воскресници на мистичната теологија, но и современици на Михаил Псел.
Преданието на Црквата од Исток се состоело и се состои во нејзината постојаност од Божјото раководењето, но и во озарувањето на луѓето со разните дарови на Светиот Дух. Истиот Дух, Духот на Вистината, Кој зборуваше преку пророците, ги раководеше апостолите и ги просветуваше евангелистите, засекогаш е и останува во Црквата, постојано водејќи ја и упатувајќи ја во полнотата на проникнувањето во Божјите вистини. Заради се ова, Црквата е навистина апостолска, но и светоотечка (Флоровски). Овие две нејзини димензии не можат една од друга да се одделат. Заради се ова, светоотечките писанија, но и нивната индивидуалност, ќе бидат прегрнати од преданието на Црквата. Како најсоодветни парадигми од пораните векови се делата и животите на: Евегриј Понтиски, св. Макариј Велики, псевдо Дионисиј Аеропагит, св. Максим Исповедник, св. Григориј Ниски, Дијадох Фотиски и многу други отци низ целиот христијански еон.Ваквата индивидуалност својата плирома ќе ја добие во животите, во делата и богооткриените учења на светите Симеон нов Богослов и Григориј Палама.
Улогата на Евегриј Понтиски (+ 399) во формирањето на раната монашка духовност е забележителна. Како прв претставник на умно-срдечната молитва, што ќе стане еден од главните педагози на Христа низ целата христијанска историја, ја направил онаа синтеза помеѓу аскетската практика на Кападокијците и метафизичкиот и антрополошкиот систем исткаен од неоплатизмот. Според него, молитвата е највисокиот умствен акт, издигнувањето на умот кон Бога. Непрестаната молитва на умот или умствената молитва (νοέρα προσέυχη), е цел, содржина и оправдување на секој христијанин, на самата онтологија на неговиот живот. Евагриј, заради неговиот оригенизам е осуден на Петтиот вселенски собор, но неговите дела, сокривани зад името на св. Нил Синајски, ќе бидат многу читани и практикувани во источната ду-ховна и педагошка традиција, но во духот на една чиста од неоплатонизмот, христоцентрична духовност.
Во следните векови еволуцијата на исихастичката духовност во христо-центричен правец ќе биде под влијание на текстовите на еден непознат автор, кој ќе се користи со името на св. Макариј Велики. Врз основа на неговите зачувани апофтегми, може да се заклучи дека бил еден од првите учители на т.н. чиста молитва на срцето, на молитвата на непрестајното повторување на Името Божјо. За него целта на молитвата не е ослободување на духот од телото, туку преобразба на целата личност, на духот и на телото, на реалното присуството на отелотворениот Бог, достапен на свесното сведоштво на срцето, на срцето што со напор се учи преку долгите борби со страстите, на крајната средба на човекот со Христа во себе, во своите длабини.
Според свети Григориј Ниски, благодатта на обожувањето, дадена потенцијално во светата тајна крштение, за отпосле во текот на земниот живот, слободно прифатена и разгорувана не води кон вистинско боговидение и кон вистинската заедница, единството со Бога. Човекот, подобно на Мојсеј, искачувајќи се на гората на познанието - на гората Синајска, преку подвизите и проучувањето и живеењето на учењето на Црквата и светите отци, доаѓа до божествениот мрак, во кого човекот ќе го гледа Бога.
Кај претходно спомнатите автори, очигледно е дека христијанската вера се идентификува со свесното доживување на Бога. Свети Симеон нов Богослов (949 - 1022) ќе стане вистински новозаветен пророк на ваквата идеја во Византија. Свети Симеон е ученик на Студитскиот манастир, за отпосле неговото повлекувањето во малата константинополска манастирска обител «Свети Мамант», да биде посветен за јеромонах и да биде избран за игумен на истоимената обител. Неговото раководство со манастирот траело 25 години, но завршило со судир со една група монаси кои им се пожалиле на црковните власти во Патријаршијата дека свети Симеон воведува премногу индивидуалистички и несоодветни молитвени правила. Протеран, па потоа рехабилитиран, свети Симеон своите последни години ги поминал составувајќи духовни писанија, писанија единствени по својата мистична оригиналност и поетичност што потоа ќе изградат големо влијание на подоцнежната византиска мисла. Неговите дела ги опфаќаат: Катихетските поуки, што им се упатени на мамантските монаси, Теолошките и морални расправии, педесете химни и другите помали трактати.
За свети Симеон, како директен наследник на учењата на отците од претходните векови, христијанството е лично заедничарење со Бога, реална визија на Бога, учење кое подоцна ќе го застапуваат исихастите на чело со свети Григориј Палама. Како и неговите предходници, свети Симеон го изразува реалното христијансо доживување, не водејќи грижа за прецизна терминологија. Помеѓу традиционалистичкото византиско милје, свети Симеон е единствен застапник на личниот мистицизам, но и важен сведок и парадигма на неизбежните затегнати односи помеѓу институционализмот на интелегенцијата и богооткриената слобода на духот.
При крајот на својот овоземенживот свети Симеон бил вплеткан во жесток судир поради канонизацијата на својот духовен отец, свети Симеон Побожниот, со поранешниот никомидиски митрополит Стефан, кој бил сингел (административен служебник на константинополската патријаршијата). Ваквото одвивање на работите, на новиот Богослов му ја дало причината да го постави прашањето на административниот авторитет на Црквата, спротиставувајќи и ја харизматичната личност на светителот на харизматичноста на црквата сфатена како некој вид на институција.
Православната црква го канонизирала свети Симеон и му го дала пиететот на Богослов, заедно со светите Јован и Григориј, за после тоа многу генерации православни христијани во него да гледаат најголем боговидец и мистик на средновековниот Исток. На овој начин православието и официјално признало дека во црквата Светиот Дух е најголем критериум на вистината и единствен авторитет и педагог.

Во 14 век, на Исток дошло до дискусии што ќе опфаќаат серија прашања. Меѓу нив најважно место ќе заземе диспутот за исихастичката молитва во светлото на поранешната традиција однесувана на богопознанието, христологијата и антропологијата. Поддршката што ќе им биде дадена на исихастите го опфаќа ставот и доктрините на православието дијаметрално различни од тогашната, западна схоластика. Спорот настанал преку конфронтацијата на учењата на светогорскиот светител и солунскиот архиепископ, свети Григориј Палама (1296 - 1359) и калабрискиот итало- елински мислител Варлаам. Бо почетокот проблемот се однесувал на учењето за човековото знаење на Бога и на Неговата природа. Според свети Григориј, непосредното богопознание во Христа им е достапно на сите кои поминале низ крстителната купел, која е реалната основа и критериумот на вистинската теологија. Варлаам, пак, тврдел дека за Бога ништо не може да се знае, освен она индирекното преку создадени средства - преку откриеното и протолкуваното Свето писмо со индирекни заклучувања од создадениот свет. Во основа, проблематиката радикално не се разликувала од онаа за која се расправало во времето на свети Симеон нов Богослов, проблематика што се занимавала со дирекната можност за дирекното зеркање на Бога. Во следната етапа на спорот, Варлаам го нападнал и исихастичкиот метод на молитва, карактеризирајќи го за нов месалијанизам (учење според кое црквата не била неопходна за спасението, доволна била само молитвата. Оттука произлегува и името месалиани од сириското значење - оние коисемолат).
Самата исихастичка молитва се состоела во слегувањето на умот (νους) во срцето, како онтолошки центар, за сугубо телесно и духовно, човекот да ја говори молитвата: Господе Исусе Христе, помилуј ме.
Според исихастите, психосоматскиот метод на молитва, сам по себе не е цел, туку е средство човекот суштински да се доведе во состојба на внимание и екстаза за да може слободно да ја прими Божјата благодат.
Победата на исихазмот во 14 век била победа на специфично христијанскиот, богоцентричен хуманизам, за кој отсекогаш се залагала патристичката мисла и традиција, за разлика од другите учења што го гледале човекот како секуларно, автономно битие. Неговата суштинска интуиција и гледиште дека обожувањето не го потиснува човечкото, туку човекот го прави навистина човек подобен на од Божјите раце создадениот Адам, била од веки аголен камен на сите христијански педагози. Самиот старословенски термин воспитати, означува хранење, напојување на човечките длабини со несоздадените енергии Божји. Човекот може да биде потполно човечен само ако го воспостави своето загубено заедништво со Бога, преку неговото директно заедничарење со Оној Кој е вистиски педагог Христов, од Отецот преку Синот во Светиот Дух.

Користена литература:
- Василије Кривошеин, Преподобни Симеон Нов Богослов 949-1022, Космос, Београд, 1988;
- Џон Мајендорф, Византиско Богословље, Каленич, Крагујевац, 1985;
- Острогорски Г., Историја на Византија, Наша Книга, Скопје, 1992;
- Василиј Татакис, Историја на византиската филозофија, Култура, Скопје, 1998;
- Група автори, Религиите (Кратвк речник), Фондацил Минерва, Софил, 1994;

Извор: Светиклиментово слодо- Дебрско - кичевска епархија

ПОсети: {moshits}