Како да се помират присуството на злото во светот, со постоењето на Семоќниот и Себлаг Бог?
Тој проблем постоел отсекогаш, но особено нè вознемирува денес, по кошмарите од сталинскиот и пост-сталинскиот Гулаг, нацизмот со неговите логори на смртта, по атомските бомбардирања на Хирошима и Нагасаки, ужасните беди во земјите од третиот свет.
Проблемот, или подобро кажано соблазната од злото, секогаш бил еден од изворите на атеизмот.
Уште во првите векови од нашата ера, епикурејците толку вешто го разгледувале тој проблем, што посакуваниот од нив заклучок – дека Бог не постои – изгледал неизбежен. Еве како христијанскиот писател од IV век (и противник на епикурејците) Лактанциј, ја пренесува нивната философска позиција: „Или Бог сака да го оддалечи од нас злото и не може, или може и не сака, или не сака и не може, или и сака и може. Ако сака и не може, тоа е слабост, која не е својствена на Бог. Ако може и не сака, тоа е завист, која исто толку не му е својствена на Бог, како и слабоста. Ако пак не може и не сака, тоа заедно е и слабост и завист. Ако сака и може, тогаш зошто не го оддалечува од нас, и зошто толку зло има во светот?“ (Лактанциј, „За гневот Божји“, гл 13, с. 243, Спб, 1848).
Философите, коишто не се согласувале со атеистичкото решение на проблемот, оперирале главно со два аргумента.
Првиот аргумент – Бог не го создал злото. Како онтолошка (битијна) реалност, злото не постои. Тоа не е нешто меѓу другите работи, не е нешто создадено. Тоа е одделување, оттргнување или дури материјално уништување на некој дел од реалноста, без кој животот се лишува од својата полнота.
Вториот аргумент – Бог го допушта злото како неизбежна состојба на нашата уште толку несовршена природа, во која доброто на едните не се совпаѓа со доброто на другите. Затоа е возможно физичкото зло – страдањата, различни беди, катастрофи, разурнувања; возможно е моралното зло – од уважување кон таа слобода, со која Он ги надарил разумните суштества.
И тие аргументи не се неправилни. Тие дури може да бидат единствените можни, ако стојат на чисто разумна гледна точка, која претвора во апстракција сè што е откриено од Бога од Неговата замисла во однос на човекот и светот.
Естествената, а поточно непреобразената или чисто „природната“ вселена (таа не е преобразена, зашто човекот сè уште не е преобразен) неизбежно носи во себе страдање и смрт. И тоа е сè, што може да забележи оставен самиот на себеси човечки разум.
Сепак, Божественото откровение бара историско и динамично разгледување, коешто открива совршено нови перспективи. Преку Своето Слово, Бог ни открил, дека не затоа е создаден светот, да останува ограничен со границите на својата природа, – светот постои за, преобразувајќи се под дејството на нетварните Божествени енергии, да засветли во славата Божја. Целта на творечкиот Божји акт – е преобразениот свет, каде што повеќе нема да има ни страдања, ни смрт, ни беда, но ќе биде Бог „Кој исполнува сè во сè“ (Ефес. 1, 23). Имено за таква вселена се зборува во Откровението на Јован:
„И видов ново небо и нова земја: зашто поранешната земја помина, и морето го немаше веќе. Тогаш јас, Јован, го видов светиот град Ерусалим, нов, како слегува од Бога, од небото, стокмен како невеста, променета за својот маж. И чув висок глас од небото како зборува: „Ете ја скинијата на Бога меѓу луѓето, и Он ќе живее во нив; тие ќе бидат Негов народ, а Сам Бог ќе биде со нив – нивни Бог. И ќе ја избрише Бог секоја солза од очите нивни, и смрт нема да има веќе; ни плач, ни пискот, ниту болка нема да има веќе, бидејќи поранешното помина“. А Седнатиот на престолот рече: „Ете, сè ново создавам“. И ми рече: „Напиши, зашто овие зборови се вистинити и верни“ (Откр. 21, 1-5).
Може да се праша: но зошто Бог, од самиот почеток не ја создал вселената со тие својства, за секакви форми на злото да не би можеле во неа да постојат? Затоа што за преобразување на светот, неопходно е преображение, или, како што велат Светите Отци, обожение на човекот, со чие посредство Божествената слава се распространува на сиот создаден свет. Од друга страна, тоа бара слободна согласност на човечката волја со Божјата волја, кога човечката слобода ѝ содејствува на слободата на Божјата благодат. За да се изврши обожување на тварта, за навистина да се случи соединувањето на сè во заемна љубов, потребно е, самиот човек слободно да се оддаде себеси на Божествената љубов. Но во силата на самата смисла на слободата, тој може и да не го направи тоа…
Нашиот свет никако не е завршен. И додека во душата на човекот не заврши изборот меѓу бескорисноста и егоизмот, меѓу сочувствувањето и рамнодушноста, и на крај, меѓу Бог и ѓаволот, тука ќе продолжи да се испитува човечката слобода.
Зборувајќи за восприемањето на светот согласно со Божјото откровение, неопходно е да забележиме уште еден важен момент: состојбата во којашто се наоѓа тварта, не е само последица на прародителскиот грев. Најпрвин гревот бил во ангелскиот свет, а дури потоа – кај нашите прародители. Од суштествата, кои имале слобода, најпрвин дел од ангелите отишле по стапките на оној кој се побунил против Бога, Луцифер, и дури потоа човештвото, почнувајќи со праотецот Адам, поттикнувано од тие паднати ангели, неправилно употребувајќи го својот дар на слободата, доброволно се одделувало преку гревот од Бога, Изворот на животот. Тие паднати ангели, заради нивната бестелесна природа, еднаш отпаѓајќи од Бога, засекогаш останале во состојба на омраза кон Него и Неговата Божествена замисла на љубовта, станале демони. Човекот, пак, секогаш има фантастична можност да се врати во Татковиот дом. Создаден по образ и подобие Божјо, Адам не бил подлежен на смрт и страдање, и тој можел да ја зачува таа состојба, за да остане доброволно во општење со Бога. Но, со гревот на непослушноста тој се одделил од Него и станал смртен. Како што пишува светиот апостол Павле, „… преку еден човек гревот влезе во светот, а преку гревот смртта; по таков начин и смртта премина на сите луѓе преку еден човек, оти сите згрешија…“ (Рим. 5, 12). А таму, каде што е смртта, таму има маки и страдање:
„И рече Господ Бог на жената: „…Ќе ти ги умножам и преумножам маките кога си бремена; со болки ќе раѓаш деца, и ќе бидеш под власта на мажот свој, и тој ќе ти биде господар!“ Па потоа му рече на Адама: „Бидејќи ја послуша жената и вкуси од дрвото, од кое ти забранив и реков: – не јади од него – затоа земјата нека биде проклета поради тебе; со мака, ќе се храниш од неа сè до крајот на својот живот; трње и троскот ќе ти раѓа; и ти ќе јадеш трева полска. Со пот од лицето свое ќе јадеш леб, сè дури не се вратиш во земјата, од која си земен; зашто си земја, и во земја ќе се вратиш!“ И ја нарече Адам жената своја Ева, бидејќи таа стана мајка на сите живи. А Господ Бог им направи на Адама и на жената негова облеки од кожа, и ги облече во нив. И рече Господ Бог: „Ете, Адам стана како еден од Нас, знаејќи што е добро и што е зло; но сега да не ја испружи раката своја и да земе од дрвото на животот, и да вкуси, па да заживее вечно!“ Тогаш Господ Бог го изгони од градината Едем, за да ја обработува земјата, од која беше земен. Откако, пак, го изгони Адама, постави на исток пред градината Едем херувим и огнено оружје, кое се вртеше и натаму и наваму, за да го пазат патот, кон дрвото на животот“ (1.Мој. 3, 16-24).
Аналогно читаме и во книгата „Премудрост Соломонова“. „Бог го создал човекот за нетленост и го создал по образ на Неговото вечно битие: но по зависта на ѓаволот, во светот влезе смртта и ја доживуваат оние кои принадлежат на неговиот дел“ (гл. 2, 23-24).
Така, подложноста на човекот на страдање и смрт, или, како што велат отците, на тленост, е последица на гревот. Тоа воопшто не значи, дека секоја болест на човекот произлегува од неговите лични гревови, но таа е последица на припадноста на човечкото битие кон паднатата, од грев повредена природа. Уште во III век, свети Иринеј Лионски рекол, дека болеста и смртта, не се казна, востановена од Бога на човекот кој згрешил, но органска последица на гревот: „Соединувањето со Бога е живот, светлина и радост од добрините, кои излегуваат од Него. И напротив, тој, кој доброволно се одделил од Него, страда од разделбата, која сам ја избрал. Одделувањето од Бога е смрт, како што одделувањето од светлината – мрак: одделувањето од Бога е губење на сите добра, кои излегуваат од Него. Тие, кои со своето паѓање Го изгубиле, самите се осудиле за казна: не ги избрал Бог за казна, но казната се јавува како последица на нивното одделување од сè добро“ (Против ересите 5, 27, 2). Исто така, извршениот од еден човек грев, дури и да не се однесува, навидум, на другите луѓе, според своите последици има сеопшт карактер.
Еве како тоа го изразил, со нему својствената генијалност на поет и пророк, францускиот писател Леон Блуа: „Од нашата слобода зависи рамнотежата на светот… Секој човек, кој дејствува, ја проектира својата личност во бесконечноста. Дадената, од недобро срце, железна монета, ја прободува раката на бедниот, паѓајќи, поминува низ земјата, проникнува во сонцето, го пресекува небосводот и ѝ нанесува штета на вселената. Нечистата постапка на човекот ги покрива со мрак срцата на милиони луѓе, непознати за него, но таинствено со него сврзани и кои исто така имаат потреба, тој човек да стане чист, како што патникот кој умира од жед, има потреба од чаша вода од Евангелскиот извор. Од друга страна, актот на великодушност, движењето од искрено сочувство е како песна во слава Божја. Од Адама, до крајот на времињата со него исцелуваат бедни, успокојуваат очајани, стишуваат бури, ослободуваат запленети, неверни обраќаат во верата, го заштитуваат родот човечки.
Сета христијанска философија ја потцртува исклучителната важност на слободното човечко дејство и сеопфатната, неуништлива заемна одговорност“.
Секако, како и изборот, секоја одговорност е лична и секоја лична постапка помага или пречи во зголемувањето на доброто во светот.
Што се однесува, пак, на тварта, којашто нема разум, нејзината сегашна состојба на тленост несомнено е сврзана и со паѓањето на ангелите, и со состојбата на човекот. Неспорно, е дека ангелите се наоѓаат во врска со физичкиот свет.
Џ. Х. Њумен, добро запознаен со богословието на Отците на Црквата, и префинето восприемајќи ја реалноста на невидливиот свет, во ангелите гледал не само пратеници, користени од Создателот за заемните односи со луѓето, но и посредници, кои го чуваат устројството на видливиот свет. „Јас ги гледав како дејствителни причини на движењето, светлината, воопшто животот со неговите фундаментални закони за физичкиот свет, кои, возбудувајќи ги нашите чувства, ни даваат претстава за причината и последиците, и тоа е тоа што ние го нарекуваме закони на природата“. Во проповед, на празникот на архангел Михаил, тој зборувал за ангелите: „Секое дихание на воздухот, зрак, кој носи светлина и топлина, секој здив на убавината е, ако може да се каже, раб на облеката, нишање на ризата на тие, кои го гледаат Бога лице в лице“…
Ако е толку голема улогата на ангелите во однос на создадениот свет и неговите закони, тогаш можеме да замислиме, колку длабок потрес предизвикало паѓањето на кнезот на овој свет и на оние ангели кои го следеле него. Некогаш јас се прашувам себеси: нема ли врска меѓу тоа паѓање и „противприродното“, „ѓаволско“ однесување на некои инсекти, вируси и други суштества, кои сами по себе не се ни лоши, ни грешни. Како и да е, но сигурно е, дека, имено, сатаната ги направил безгрешните суштества во орудија за искушение на човекот… Притоа нема да ги забораваме и зборовите на апостол Павле: „…и тварите со нетрпение го очекуваат прославувањето на синовите Божји, зашто и тие не ѝ се покорија на суетата доброволно, туку по волјата на Оној, Кој ги покори, а со надеж дека и тие сами ќе се ослободат од ропството на распаѓањето при славното ослободување на синовите Божји. Оти знаеме дека сите созданија заедно со нас воздивнуваат и тажат досега“ (Рим. 8, 19-22).
Злото, од коешто ние страдаме тука на земјата, на ваков начин, е последица на гревот и движено е од него. Бог не го создал, и тоа ќе исчезне, не но порано, од кога ќе исчезне изопаченото користење на слободата кое нè понижува и умртвува, која, пак, доколку правилно ја употребуваме, е најголемото наше богатство и средство за нашето обожување.
Може ли да се каже, дека злото се провлекло покрај Бог и не се потчинува на Неговата Промисла?
Безусловно, не. Злото, Бог никогаш не го сака, и не го сакал. Он става граници. Он премудро прави така, за тоа да го приведува човекот до вистинското добро, зголемувајќи ја Својата благодатна помош, кога расне силата на искушенијата. „…Но верен е Бог, Кој нема да позволи да бидете искушувани повеќе од силата ваша, а заедно со искушението ќе ви даде и излез, за да можете да трпите“ (1.Кор. 10, 13).
И уште: „…Знаеме дека на оние што Го љубат Бога и се призвани во Неговата волја, сè им врви добро“ (Рим. 8, 28).
И само во таа смисла можеме да речеме за страдањата и искушенијата, кои што ни се случуваат, дека се допуштени од Бога, дека „се испраќаат“ од Него. Ние треба да ги примаме со доверба, зашто тие никогаш нема да ја надминат таа сила, којашто Он ни ја дава, за да нè доведе, на крај, кон нашето добро. Злото, само по себе, не постои. Реалност на злото е само гревот, којшто сме го извршиле. Свети Јован Златоуст во една од своите беседи, подробно и исцрпно се задржал на значењето на тој збор:
„Бидејќи зборот ,зло‘ е двосмислен, и јас сакам да ви го соопштам неговото точно значење и од оваа и од другата страна, за вие, поради двосмисленоста на називите, мешајќи ги предметите, да не паднете во богохулство.
И така, има зло – вистинско зло: блуд, прељуба, лакомство и безбројно мноштво на пороци, достојни за крајна осуда и казна. И пак, има зло, а подобро да речеме нема, а се нарекува (зло): глад, болка, смрт, болести итн. Сето тоа не може да биде (вистинско) зло – затоа јас и реков дека тоа само се нарекува зло. Но зошто? Затоа што ако сето тоа би било зло, тогаш не би било за нас виновник за добрата: не би ја зауздувало гордоста, не би ја искоренувало безгрижноста, не би нè поттикнувало на труд и не би нè правело повнимателни кон себеси. „Кога Он ги убиваше, тие Го бараа и се обраќаа кон Него, и од рано утро прибегнуваа кон Бога“, – се вели во Писмото (Псал. 77, 34). Под зло тука се подразбира тоа, коешто нè вразумува, нè прави добродетелни и повредни, приведува кон љубомудрие, а не тоа, кое е достојно за проклетство и осудување; тоа не е Божјо дело, но производ на нашата волја, а тоа (Божјото) служи за уништување на второто. Зло тука се нарекува страдањето, кое ни се случува преку накажувања, и така се нарекува не по неговата сопствена природа, а приспособено кон мислењето на луѓето. И бидејќи ние се навикнавме зло да ги нарекуваме не само крадењето и прељубата, но и несреќите, затоа и Бог така го нарекол страдањето, подобно на човечката мисла. Ете што значат зборовите на пророкот: „Нема зло во градот, што не го создаде Господ“ (Амос 3, 6). Следново го изразил Бог преку Исаија: „Јас сум Бог, што го создава светот, и кој гради зло“ (Иса. 45, 7), и тука нарекувајќи ги како зло несреќите. На тоа зло укажува и Христос во Евангелието, кога им вели на учениците: „…не грижете се за утрешниот ден, зашто утрешниот ден ќе се погрижи за себеси: на секој ден му е доволно неговото зло“ (Мат. 6, 34). И така, од сè ова се гледа, дека овде Бог зло ги нарекува казните, и дека тие накажувања Сам ни ги испраќа, пројавувајќи го во нив најважниот вид од Својата Промисла.
И лекарот не е достоен за пофалба само тогаш. Кога го изведува болниот во градини, или полиња, или во бања и капелница, или кога му предложува раскошна трпеза, но и тогаш кога го тера да остане без храна, кога го мачи со глад и го изнемоштува со жед, кога го врзува за неговата постела, и кога домот го прави затвор, го лишува болниот од самата светлина и ја затвора собата од сите страни со завеси; кога го подложува на сечење и оган, и му препишува горки лекови – и тогаш – тој е истиот лекар. Затоа, зарем не е чудно – тој, кој прави толку непријатности да се нарекува лекар, а Бог, ако направи една таква непријатност, на пример, да наведе глад, или смрт, да се хули и да не се признава како Промислител на вселената? А Он и е Единствен Вистински Лекар на душите и телата. Та затоа Он, често, примајќи ја на Себе грижата за нашата природа, којашто скока од полнотата на среќата, а истовремено ја држи гревовна треска, ја избавува од болеста – со сиромаштија, глад, смрт и други беди, и со други, какви што Самиот знае, лекови“. (Св. Јован Златоуст. Творби, т. 2. Беседи за ѓаволот, СПб., 1894, с. 280-281). И иако човекот не може секогаш да ги определи причините поради коишто му дошле искушенијата, словото Божјо, нè зацврстува во тоа, дека сè, што се допушта од Бога, го приведува човекот до добро, се јавува како „таинство“ на Неговата безгранична љубов. „Не е само тоа достојно за восхит, што изникнува по желба Божја, но и тоа, што Он дозволува да се случи“,- рекол Леон Блуа. Тоа не ја намалува тајната на Божјите патишта и Неговата „икономија“. Оној кој Му се доверил на Бога, нема да почне да се прашува зошто Он го допушта ова или она.
Во едно од Словата, посветени на Божјата Промисла, и адресирано од Светителот од Кукуз до неговите страдални ученици, како одговор на нејасното прашање: „Зошто во овој свет се допушта дејствувањето на злите луѓе, демони, ѓаволот?“ – светиот Јован Златоуст одговара: „Праведниците не се замислувале, како се извршуваат делата Божји, но гледајќи дека сето тоа е недостижно за човечкиот разум, не се плашеле и не се смутувале, а сè мажествено поднесувале, имајќи најголема увереност во силата на Оној Кој ветил дека ќе ни ги даде идните блага, и не паѓале, во навидум спротивната реалност, во очајание… Сè препуштај на неискажливата Премудрост Божја… Кој веќе тврдо поверувал, дури и да се разбеснат безбројни бранови, … тој не само што нема да претрпи никаква штета, но ќе стане уште посилен… соблазните се допуштаат, за да не се намали цврстината на храбрите“ (Творенија, 3, с. 527, 528).
И порано, во истото Слово, наоѓаме: „Кога знаеш, дека Серафимите летаат околу високиот и превознесен Престол, покривајќи си го лицето со крилјата, нозете, плеќите, и го огласуваат небото со извиците на својата зачуденост, ти не мисли, дека тие навистина имаат нозе и крилја: зашто тие се невидливи сили… Ако дури и ангелите не можат да Го видат Него, и за да ја поднесат молњата што од Него излегува, ги покриваат своите лица со крилјата, и само славословат, само пеат, воспеваат со голем трепет, вознесувајќи таинствена свештенодејствена песна, зарем нема да отстапиш, зарем нема да се сокриеш ти, кој сакаш со такво безумство да го простреш твоето суетно љубопитство на промислата на Бога, чија моќ е неискажлива, неизразлива и недостижна за вишите сили? Неговите тајни со точност Му се познати само на Неговиот Син и на Духот Свет, и на никој друг…“ (ibid. с. 501).
Но Бог не се ограничил само со тоа, да ги потчини на Својата Божествена Промисла несреќата и трагедиите, што ни се случуваат. Отецот Го испратил Синот Свој, да ја прими нашата природа со сите последици од гревот, со страданието и смртта. И примајќи ги, Господ Исус, истовремено и Бог и човек бивајќи, од корен ја изменил нивната смисла. Бивајќи последици и знак на отпаѓањето на човекот од Бога, страдањето и смртта, во исполнувањето од Него на волјата на Отецот, и во Неговото сострадание на луѓето, не исклучувајќи ги и Неговите сопствени мачители, станале знак и израз на Неговата синовска љубов кон Отецот, орудие на спасението. Ги победил со нив самите. А испраќајќи Го Духот, Утешител во нашите срца, ни дал можност и нам да ги претвориме и нашите сопствени страдања во средство за уништување на секој егоизам, средство за духовен раст, во средство за храна на љубовта, способност за простување на соперниците и непријателите.
Христос дошол не да ги отстрани страдањата и злото овде на земјата, но со Својата смрт и Воскресение ни го покажал патот, на кој нашите страдања стануваат наше спасение. И ако го разбереме тоа, Он ни дава сили да одиме по тој пат, во очекување на тој ден на Неговото славно пришествие, кога и смртта ќе биде конечно победена.
Еден современ истражувач на книгата Јов напиша, дека да се прими загатката на страданието може, само ако се има посебно душевно расположение, без кое и најдлабоките размислувања ќе бидат бесмислени. Ова својство на душата е тоа детско смирение, коешто не се стреми кон достигнување на „последното“ знаење за што и да е, конкретно, не плашејќи се од вовлеченост во настаните, чиј крај може да го знае само Творецот. Само тој, што го прима страдањето со мир во душата, кој се откажува од желбата рационално да го објасни животот во неговата скриена длабочина, и наспроти сè, наоѓа спокојство во мислата, дека овој живот, некогаш толку бесчовечно разбиен, е сепак, дело на Семоќниот и Семилостивиот Бог. И било какви други објаснувања, коишто може да се дадат, нема да имаат значење, ако не се сведат на тоа“ (A Feuillet. L’énigme de la souffrance et la réponse de Dieu. Dieu vivant, № 17, 1950, п. 80).
За христијанинот покорувањето на Божјите патишта, довербата кон начинот, со кој Он го управува нашиот живот, се изразува во примањето на околностите од сопствениот живот како Крст Христов. Честопати, тоа не е лесно. Во Евангелието гледаме, колку тешко било дури за Господ да ги убеди Своите ученици во неопходноста на Крстот. Само малку теоретски тоа да се дознае, треба, на некаков реален начин, од најголемата длабочина на срцата, да разбереме, дека за секого од нас Крстот, – се доброволно од нас примените околности и страдања, кога не им се спротивставуваме и одиме по Христос, е единствениот пат кон Воскресението, и дека на крај, самиот Крст ја заклучува во себе силата на Воскресението.
Во беседата на свети Григориј Синаит со преподобен Максим Капсокаливит (Добротољубие, т. 5, с. 475-476, М., 1900) се вели, дека, кога Светиот Дух завладува со духот на човекот, сите работи му се откриваат сосема поинаку, поинаку од обично: „…Кога благодатта на Светиот Дух ќе слезе над некого, тогаш не му покажува нешто обично од работите од материјалниот свет, но… тоа, што тој никогаш не го видел и не го ни замислувал. Тогаш умот на таквиот човек се учи од Светиот Дух на ввозвишени и сокриени тајни, кои, според божествениот Павле, ни око човечко може да ги види, ни ум да ги разбере… (1 Кор. 2, 9). Кога пак свети Григориј рекол, дека слично се случува и при дејство на прелеста, великиот оној Максим му одговорил: се случува, но …други се знаците на прелеста, а други – на благодатта. Кога злобниот дух на прелеста се приближува до човекот, го возбудува неговиот ум, …срцето го ожесточува и помрачува, наведува страв… и гордост, … умот станува помрачен и бесен, устата го тера да се зборуваат непотребни и хулни зборови; тој, што го гледа овој дух на прелеста, …се срди и се исполнува со гнев, воопшто не познавајќи го смирението… но се суети без воздржаност и страв Божји, и се оддава на движењата на страстите… Кога влегува во човекот благодатта на Светиот Дух, го собира неговиот ум и го прави внимателен и смирен, му ги доведува во сеќавање смртта и гревовите негови …се зближува со човекот, уште повеќе ја смирува неговата душа, го утешува со светите страдања на Господ наш Исус Христос и со Неговото безгранично човекољубие… Тогаш… срцето станува тивко, кротко и обилно ги источува плодовите на Духот Свет – радост, мир, долготрпение, благост, милосрдие, љубов, смирение и др. (Гал. 5, 22). И душата негова ќе прими неискажлива радост“.
И така, зар не се покажува христијанин, всушност, тој човек, којшто гледа зад страдањата, болеста, смртта, зад сè, во што може да се пројави нашиот крст, тоа што не го гледа зад него обичниот човек, – славата на Воскресението?
Превод од руски јазик: Златко Дивјакоски
Наслов на изворникот: Архимандрит Плакида (Дессей), Проблема зла
http://pravlib.ru/plakida_zlo.htm
Православна светлина бр. 25
Извор: Ортодоксија ортопраксија
Светите апостоли Стахиј, Амплиј, Урван, Наркис, Апелиј и Аристовул; Светиот маченик Епимах; Светиот маченик Никола Хиоски; Преподобните Спиридон и Никодим; 
