Прв дел – потсетување
Деца, сите знаеме дека демонските понуди и предлози во вид на помисли, за задоволување на страстите, на почетокот изгледаат примамливи и лесни за спроведување во дело, како соодветни на човековата падната природа, но со нивното прифаќање и остварување човекот само продолжува да ги храни сопствените страсти и на тој начин останува заробеник на гревот, на демонот, на неуспехот и несреќата и болеста, а на крај и на смртта и на пеколот. Паѓајќи во грев и останувајќи во непокајание, човекот ја нарушува заедницата со Бог – од Кого и за Кого сме создадени – поинаку речено, останува без Неговата животворна благодат; и на крајот сфаќа, ако веќе не е доцна, дека таа заробеност или зависност, односно тој демонски јарем и бреме се всушност неподносливи. Прифаќајќи ги и носејќи ги демонскиот јарем и демонското бреме, човекот ги промашува смислата и предназначението на своето природно постоење да стане бог по благодат, и започнува да функционира противприродно.
Што значи тоа да се функционира противприродно? Противприродно е ако со начинот на животот ги храниме страстите, наместо да ги исцелуваме. На пример, наместо како болни од гордост и славољубие да го ставиме нашиот острастен ум во процес на исцеление преку послушанието, ние правиме сè спротивно од тоа: се поистоветуваме со нашите помисли, желби и чувства; се самораководиме; неправилно се исповедаме; озборуваме, судиме и осудуваме; се самооправдуваме; мислиме дека за сè сме во право; живееме без подвиг, во униние; кроиме планови за сопствена промоција, надвор од Божјиот план; се бориме за чинови, прво место и почести; завидуваме, не простуваме, па дури и мразиме; итн. Ова се ужасни примери на невосогласување на начинот на нашиот живот со првиот степен од духовниот развој (чистење на срцето од страстите), на кој се наоѓаме. И што е најстрашно од сè, сето ова што го набројав, преку навиката и стекнатата зависност се претворило во наша втора природа, и нашата паднатост, односно неприродност, ја чувствуваме како наша природна состојба.
Значи, задоволувањето на страстите и зависноста од тоа задоволство е причина за нашата болна состојба и грешност. Борбата за слава и власт (славољубие), борбата за пари и имот (среброљубие) и тежнеењето кон телесните наслади (сластољубие) многупати повторувани станале наша втора природа. Се наоѓаме под ропство на демонот, опијанети од привлечноста на гревот. Нашиот паднат и заробен ум е горд, расеан и затемнет, и не го познава Божјиот пат. Нашата волја и желба за добро се раслабени. Срцето, како наш духовен центар, е скаменето, бесчувствително. Демонот, соодветен на страста на којашто сме се потчиниле, будно го чува својот плен – влезот во духовниот центар на нашето битие. Такво срце стекнува човекот на кого задоволувањето на страстите и извршувањето на гревот преку навиката му станале втора природа.
Но, да се потсетиме, како сето ова може да ни се случи или како ни се случило.
Прво да повториме, како се развива процесот од појавувањето до прифаќањето на демонската помисла во нашето срце, затоа што зачеток на секој наш пад и духовно ропство се демонските помисли. Најнапред, помислата ни бива понудена во вид на предлог, па умот – заради расположение кон неа – може да стапи во разговор со неа, после што често следи прифаќање на помислата и нејзино симнување во срцето, од што се раѓа желбата таа да биде исполнета и спроведена во дело – доколку постои можност за тоа. Еве како тој процес одлично го опишува старец Софрониј (Сахаров):
„Кај бестрасниот човек владеачкиот ум, како сила што го распознава битието, може да се сопре на помислата, останувајќи потполно слободен од нејзиното влијание. Но, ако во човекот постои место, ако постои одредена подлога, некакво расположение кон духот што се крие во помислата, тогаш дејството на помислите се движи да го освои психичкиот свет, т.е. срцето, душата на човекот. Помислата тоа го постигнува со тоа што во душата, расположена кон порокот, предизвикува извесно чувство на наслада, својствена на оваа или онаа страст. Во таа наслада и се содржи ‘искушението’. Тој момент на наслада, иако и сведочи за несовршенството на човекот, сепак сè уште не се впишува во грев. Тоа е само ‘предлагање’ на гревот.
Понатамошниот развој на помислите би можел грубо шематски вака да се прикаже: насладата што ја предложува страста го привлекува вниманието на умот, што претставува многу важен момент, затоа што соединувањето на умот со помислата е погоден услов за нејзиниот развој. Доколку умот со еден внатрешен напор на волјата не ја отфрли предложената наслада, туку и понатаму го восредоточува своето внимание на неа, ќе се појави расположение кон неа, пријатен разговор со неа, а понатаму ‘прифаќање’, коешто може да прејде во потполно и активно ‘согласување’. Понатаму, страсната наслада може да се развие до таа мерка што да завладее со човековиот ум и волја. Ова се нарекува ‘ропство’. Потоа сите сили на човекот, победени од страста, се насочуваат кон поголема или помала решеност за остварување на гревот на дело – доколку за тоа не постојат надворешни пречки или, ако постојат, кон барање можности за такво остварување.
Ваквото ропство може да биде единствена појава која повеќе не се повторува, ако е само последица на неискуството на монахот кој се наоѓа во подвиг и борба. Меѓутоа, ако ропството се повторува, ќе се претвори во ‘навика’, и веќе сите природни сили на човекот ќе почнат да ѝ служат на страста...
За да се избегне ова, потребно е умот со молитва да се собере во срцето. Тоа е насушна потреба на секој подвижник што сака низ вистинско покајание (преумување) да се зацврсти во духовниот живот. Зашто, како што рековме порано, при такво внатрешно настроение, гревот се прекинува во самиот негов зачеток. Тука не може а да не се сетиме на зборовите на пророкот: ‘Ќерко Вавилонска, опустошителко. Блажен е оној што ќе ги зграби и ќе ги разбие од камен децата твои’ со името на Исус Христос (Псал. 136, 8–9)“.
Што е најбитно да запомниме од сето ова или зошто помислата успева да помине кај нас? Прво, кога нашиот непросветлен ум ќе стапи во контакт со предложената демонска помисла, влегува во опасност да ги разбуди и предизвика непреобразените страсти на душата – во зависност од видот на помислата, како и во опасност да стекне расположение кон демонскиот предлог. Второ, разговорот со помислата предизвикува одредена наслада кај страстите на душата, која пак наслада дополнително влијае на умот да остане во разговор со помислата. Во насладата се крие тајната на успехот на помислата. Трето, како што овој взаемен процес на привлекување меѓу насладата и разговорот со помислата продолжува, односно во која мера овој мисловен блуд се развива, во таа мера божествената благодат се повлекува од човековото срце – душа и ум, а демонот го зголемува своето влијание. Четврто, оние што се наоѓаат на степенот на очистување на срцето од страстите уште во самиот зачеток мора да го прекинат разговорот со демонот затоа што, како веќе острастени и зависни, се во голема опасност да се согласат со предложената помисла. Тоа е, според Евангелието, веќе пад – иако оние што се на првиот степен од духовниот развој (чистење) тоа сè уште не го чувствуваат освестено. Петто, повеќе пати повторениот пад (без оглед на тоа дали само во срцето или и на дело) предизвикува не само заробеност од која сакаме да се ослободиме туку – добро внимавајте! – и зависност од задоволството на гревот, како и стремеж кон негово остварување. Со други зборови, чинењето на гревот станува вкоренета навика и втора наша природа. Шесто, од она од што сме зависни многу потешко се ослободуваме, а зависноста како душевна болест е и предзнак за појавување на телесна болест. Седмо, токму оваа зависност ја предизвикува и ни ја покажува внатрешната поделба во нас: да знаеме дека е нештото грев, да знаеме дека не треба да го правиме, дури и да не сакаме да го правиме, а на крај да го направиме. Осмо, демонот го освојува просторот на нашата душа на краткорочна основа – преку наше прифаќање на неговите помисли, и на долгорочна основа – преку повторување и зависност од гревот. Деветто, демонот, за разлика од нас, сериозно и со посветеност ги извршува своите задачи. И десетто, тесен е патот што води кон Царството Небесно внатре во нашите срца, и малкумина врват по него.
Митрополит Струмички Наум