Книгата „Гранична состојба“ од Лидија Димковска (Или-Или, 2021) излезе за време на една голема пандемија или во нејзиното затишје – сè уште не сме сигурни.

Пишува: Александра Јуруковска

Лидија Димковска е една од најинтересните појави во современата македонска книжевност. Подеднакво интересна и провокативна за анализа и во прозата и во поезијата и подеднакво успешна и во двете, и тоа не само кај нас за што говорат некои од нашите најголеми награди и признанија, ами и во европски и светски рамки. Во моментов нејзините дела се преведуваат на неколку јазици. „Гранична состојба“ е последното од нејзиното перо, објавена 2021 година од „Или-или“.

Книгата излегува за време на една голема пандемија или во нејзиното затишје – сè уште не сме сигурни. И токму оваа година и половина пандемиско живеење е некаква општа одредница на целиот контекст на стихозбирката, а на тоа упатува и еден од двата мотива од самиот поечток на книгата. Првиот е од Марина Цветаева, клучна фигура за творештвото на Лидија, за што може да се напише посебна студија. Вториот мотив многу се совпаѓа со она што горе го нареков општа одредница на контекстот, а гласи вака: „Како се измеша веков/коса да ти се крене (Блаже Конески „Дијалог на полноќ“)“.

Ако треба кусо да се одговори на прашањето: „За што пее поетесата во „Гранична состојба“? – би рекла: „Пее за веков – овој нашиов“. Еве и зошто. Одиме по ред!

Книгата е поделена на три циклуса. Првиот е „Минато неопределено време“ и во него поетското јас пее за она што го гледа – за животот што се раѓа, случува и исчезнува токму во мигот. Ова се лични записи, пишувани од поетски глас за кој многу полесно е да се размислува како за наратор отколку за лирско јас/лирски субјект. Имено, во песните домиира наратолошката компонента, но и еден интересен момент кој внимателните читатели можат да го воочат, а тоа е фокализацијата – гледањето на нештата од нечија перспектива. Сликите и состојбите ги гледаме низ поетските очи како под лупа, на моменти со нужна дистанца која дава реално доживување на случувањата – најчесто оние клучните или граничните – раѓање и смрт.

Пластична илустрација за овој впечаток наоѓам во песната „Патоказ“ која е еден вид музејска прошетка низ која може да појде и оној што ги чита овие стихови. Но тоа не е безгрижна прошетка на која може летаргично и рамнодушно да ѝ се препуштиме. Напротив, речиси редовно во секоја од песните, па и во оваа, постојат неколку стихови кои нè штрекнуваат, бидејќи тревожно предупредуваат:

    „Да излезеш сакаш, но стрелка нема,

    а еден погрешен чекор и веќе си еони назад

    од Златната маска полетува пчела.

    човештвото безглаво јури

    врз лентата на историјата

    чиј механизам се искинал.“

Сликите во кои „јас“, односно „ти“ е сопoставено на ние, односно тие – човештвото, се повторуваат во неколку наврати, во сите три циклуси. Оти прашањата што го мачат човекот се прашања со кои раскрстува или веќе раскрстило човештвото и обратно, во некој бескраен круг, што е посебно значајно во третиот циклус – „Човекот или човештвото“.

Песните на Лидија се разбирливи, јасни, во нив таа наведува факти, пее за едностави вистини на кои секојдневно забораваме – „само животот е музеј со еден влез и еден излез/ кон кој води патоказот на смртта“ – вели таа.

Многу од овие вистини ги знаеме од учебниците, историските читанки, медиумските приказни, личните и туѓите искуства, но не сакаме да ги книжиме како важни, па поетесата го позема товарот да предупреди на нашата немарност и вели „Холокаустот е пасош на светот што исчезна/во двојното дно на постоењето“.

Всушност ангажираноста и отвореноста на стихот на Димковска за светот и неговите проблеми не е ништо ново, таа тоа го прави ушти од „Рожби од Истокот“, преку „Нобел против Нобел“, до „ph неутрална за животот и смртта“ и секако „Црно на бело“ од 2016 година. Овој пат, во „Гранична состојба“ дури е и подиректна, покатегорична. Стихот е меч кој го сече нашето секојдневие и светот што го ништиме или ни го уриваат пред очи.

Така, вториот циклус од „Гранична состојба“ носи сигнификантен наслов „Распаѓање“ и во него се поместени 8 песни: Куќата што се распаѓа, Меморијата што се распаѓа, Земјата што се распаѓа, Љубовта што се распаѓа, Историјата што се распаѓа, Животот што се распаѓа, Иднината што се распаѓа и Светот што се распаѓа.

Дури и во самото набројување на насловите од овој циклус имаме градација на тревожноста, на алармирањето, на повикот за тоа што сè се распаѓа пред нашите очи. Тука има неколку силни крици, кои се чини дека поетесата ги извикува и во име на оние што не можат или не смеат да крикнат и викнат: „збогум куќо што беше дом, дому што сега не си ни куќа!“

Низ овие стихови личното станува колективно, оти чија е меморијата или историјата или иднината што се распаѓаат – конечно чија е Земјата која се распаѓа? – за која поетесата вели: „треба наврат-нанос да се напушти/да се грабнат јазикот, пасошот и две-три фотографии….и со тилот потсвиткан да се тргне по патот на егзилот/нозете сами одат, колективната меморија ги води“.

Еве го и егзилот, уште една од константите на творештвото на Димковска, без разлика дали е во прозата или поезијата и еве го егзилот ако сакате како еден од зборовите кои ни го бележат 21 век. Пред тој збор и сите негови духови не останува имуна ниту авторката на „Гранична состојба“ која егзилот го вбројува токму во категоријата гранична состојба.

Кога во 2019 година ја промовирав нејзината збирка раскази „Кога заминав од Карл Либкнехт“ пишував за нејзиниот посебен однос на личното наспроти колективното и решеноста едното да не го исклучи другото. Оттука, кога зборувам за константите и мотивите и во „Гранична состојба“ ми се чини дека повторно можам да кажам дека: на макро план е јасна ангажираната вивисекција на актуелните случувања во Европа и светот. Миграциски и идентитетски кризи, азилантски приказни, преселби, напуштања, бегања. Поимот дом, (не)вдоменост, дводомност и/или повеќедомност, припаѓање на една и повеќе култури, јазици и преминувањето на многу, многу граници.

Ова доведува и до крајот на „Гранична состојба“, до последната песна од циклусот „Човекот или човештвото“ – тревожен, предупредувачки и профетски со стих – злото е затемнување, тело без душа… Во духот на граничните состојби, одбирам прочитот да го оставам отворен или да го затворам со стиховите:

    животот што се распаѓа /

    треба да се стави на подавалник во рака на старица која во другата држи бебе, а на усните молитва….

Оти што друго е молитвата, ако не најинтимно практикување на надежта.

 Декември 2021 лето Господово

 Извор:

https://umno.mk/stih-i-krik-i-vo-ime-naonieshto-ne-smeat-da-kriknat/