„Ние сите сме сами во ова“
Автори/уметници: Христина Иваноска и Јане Чаловски
Комесар: Маја Наделкоска-Брзанова, в.д. директор на НУ Национална галерија на Македонија.
Куратори: Башак Шенова (Basak Senova) и Маја Чанкуловска-Михајловска
Влијателниот Вaлтер Бенjамин, чија луцидна теоретска мисла е сеуште актуелна, ќе каже: - Да се артикулира минатото историски, не значи да се признае на "начин на кој навистина се случило". Тоа значи да се придржуваме до меморијата која ќе блесне во момент на опасност. Историскиот материјализам тежнее да ја задржи онаа слика од минатото, која неочекувано му се појавува на човекот кога тој ќе се издвои од историјата во момент на опасност. Опасноста влијае, како и врз содржината на традицијата, како и врз оние кои ја восприемаат. Затоа, во секоја ера мора да се направи обид да се оттргне традицијата од конформизмот кој стреми да ја надвладее.
Оттука, во контекст на пошироката тема на претстојното издание на Венециското Биенале 2015 насловено „Сите иднини на светот“, која се осврнува токму на Бенjаминовото толкување на делото на Пол Кле и неговиот Ангелус Новус (како претстава на ангелот на историјата и неговото реинтерпретирање денес), делото „Ние сите сме сами во ова“ ги поставува прашањата за одговорноста на поединецот, апликативни врз локалниот, но и врз „состојбата на работите“ и „изгледот на нештата“ (според кураторот Okwui Enwezor) во поширокиот глобален контекст.
„Ние сите сме сами во ова“ на уметниците Христина Иваноска и Јане Чаловски кои соработуваат уште од 2000 година, е мултидициплинарен ликовен зафат кој ја тематизира претставата за вербата, како емотивна и интелектуална состојба, и своевидна современа социо-политичка аномалија. Проектот е пред се истражувачки и создаван во повеќе етапи, и произлегува од силен интерес кон идејата за реактивирање, или пак реанимирање, на нови релации кои произлегуваат од реконтекстуализирање на сликарското дело на анонимниот автор од црквата од XII век „Свети Ѓорѓи“ од Курбиново (видена како предзнак за идејата на истражувачки центар) во дијалог со современите концепти за истражувачка, концептуална и концепт-базирана уметност.
Во овој проект Иваноска и Чаловски и нивните тематски определби – иконографијата и јазикот, архивираното и недокументираното, научното наспорти вернакуларното - изворното познавање на нештата, се во самата срж на проектот и го прават несекојдневно визуелно и интелектуално искуство за гледачот кое јасно комуницира со својот современо концептуализиран ликовен јазик. Двајцата уметници во своите изложени дела се занимаваат со вербата (или немањето верба како современа аномалија?), која не се задржува на религиозното верување, туку на преиспитување на сопствените вредности и своите верувања. Се појавува прашањето како и во што можеме да веруваме денес и каква е улогата на уметноста во однос на вербата? Цртежите и објектите на Чаловски на пример, кои се базираат врз записи на американскиот уметник Пол Тек претендираат да ја претстават личната борба на уметникот низ три аспекти: продукцијата на сопствените дела, задржувањето на вербата во делата, и прилагодување на очекувањата за тоа како ќе бидат прифатени, третирани и разбрани истите од публиката.
Сепак, делото на Иваноска и Чаловски е особено актуелно и отворено по однос на прашањата кои освен што се функционални во светот на уметничката експертиза и практика, се прошируваат надвор од границите на истата, во реалниот живот. Во контекст на поширокиот проект на Венециското Биенале, каде идејата за изложбата се поставува во вид на сцена, во рамки на која ќе бидат истражувани историски и аисториски тематски проекти, ова дело претставува историска траекторија од гласови, која без разлика дали е низ говорот на зографот од Курбиново, или оној на Симон Веил, Лиз Иригаре или Пол Тек, низ референтен ликовен јазик ги третира причините, потребите и конвенциите (како и начините на кои поединецот пристапува за да ги избегне истите) за верувањето адресирано до уметнички, активистички, социјални, колективни, но и индивидуални засегнатости.
Самата инсталација е налик на простор во кој архитектонски и математички е отсликана димензијата на црквата во сразмер 1:2. Трите ѕида од инсталацијата кореспондираат со јужниот, источниот и северниот ѕид на црквата (западниот е изоставен бидејки го симболизира влезот во инсталацијата). Истите се изработени од дрвена конструкција која наликува на функционален модел/ прототип за простор кој е ослободен од постоечка ѕидна конструкција. Трите ѕида се употребени за насликување на првото дело - ѕиден цртеж во минималистичката форма кој го отсликува фрескописот во црквата. Овој цртеж е изведен во современа технологија која сепак е информирана од стариот начин на цртање на основите во црквата, со малтерна основа, а потоа апликација на пигмент.
Во ѕидниот цртеж се инкорпорирани поединечни дела на двајцата автори во форма на текст-базирани цртежи, конструкции, објекти. Хартиените конструкции на Иваноска се создадени директно во дијалог со списите на Симон Веил (Simone Weil, 1909-1943) која e француски филозоф од еврејско потекло, христијански мистик и политичка активистка, и Лис Иригаре (Luce Irigaray, 1930-), француска феминистка, филозоф и културен теоретичар од белгијско потекло. Нивните гласови се испреплетени и прочистени, сведени до знак, симбол на една внатрешна борба. Симон Веил ја преиспитува својата вера во Бога сметајќи дека е тоа лична определба и пат низ кој се оди сам и заради кој не ѝ е потребна поддршката од католичката црква ниту крштевањето, како институционален чин, за да ja осигура нејзината светост. Делата на Лис Иригаре на некој начин ја објаснуваат емоционалната и необјаснива (љубовна) релација со Бог кои ги надополнуваат исказите на Симон Веил. Во нејзиниот текст “La Mystérique” од нејзината книга Speculum de l’autre femme (1974), таа ја преиспитува посветеноста на жената кон Бога, прашувајќи се: Но ако човек не е повикан, како да се справи со ова, дури и да поседува страст за вакви потфати?
Цртежите и објектите на Чаловски се однесуваат на поетиката во размислувањата и преписките на американскиот уметник Пол Тек (Paul Thek, 1933-1988) како и на ликовниот јазик добиен преку физичко отстранување на сликите од иконите. Пол Тек, кон кој Чаловски негува долгогодишен интерес, е значаен по неговите спиритуални дела создадени во седумдесетите години од минатиот век во Европа, и неговиот однос кон учењето на мистикот Мастер Екарт. Тек е заслужен за етаблирање на она што денес го нарекуваме инсталациска уметност и временски-детерминирана уметничка практика и отфрлање на воспоставените постулати на „одржливост“ на делото во контектст на институционалната рамка. Додека неговите дела се славени, истовремени истите се и исфрлани од музеите кои не можеле или пак не сакале да најдат начин истите да опстанат. Чаловски има создадено серија на цртежи и писма кои се базирани на најдени и досега необјавени лични белешки на Пол Тек. Белешките се откриени во колекцијата на Егидио Марзона (Egidio Marzzona), во Берлин, во 2013 година.
Споредбено со Тек, Зографот во Курбиново не ги усвојува во целост основите на византиската естетика, која е доминантна во визуелниот јазик на живописите во православните цркви, туку создава нов стил кој влече свои корени и од старомакедонската орнаментика на словенските кирилски ракописи. Заради анонимноста на авторот и непостоење на друга црква на територијата на Македонија живописана во истиот стил, идентитетот на зографот може до некаде да се деконструира само врз основа на овој споменик, па некои историчари ќе забележат дека тој бил многу култивиран и суптилен со префинет дух, но во исто време спонтан, импулсивен и непредвидлив. Токму оваа негова двојност меѓу крајната префинетост и максималната експресивност е пресликана во неговиот израз во кој доминира експресијата изразена преку самата линија, нагласената издолженост на телата која им дава елеганција и префинетост, и богатството на облеката, а особено драперијата која е разгранета како да била под под силовит налет на ветер и осамосталена во својата колоритна дефинираност. Она што тој ќе го создаде за некои експерти ќе претставува последно цутење на тој драгоцен 12 век од кој ќе се изроди една нова уметност.
Пресликувањето на живописаните ѕидови, каде местата на постоечките сочувани фрески се претставени само со златна боја, од една страна му дава ново световно значење на просторот, но од друга страна анулирајќи ја визуелноста на сликата која го одвлекува вниманието, не наведува да се замислиме колку само било значајно тоа сојузништво на црквата и зографот, т.е. институцијата и уметникот. На црквата и треба визуелниот јазик преку кој се претставуваат клучни сцени и личности од светите книги за да им ја доближи религијата на верниците, а зографот е оној кој изнаоѓа начин да се изрази себе си дури и во овој каконизиран простор на вертикали и хоризонтали.