Сите ние сакаме да се оправдуваме. На пример, луѓето, кои се одликуваат со гневен карактер, често се груби кон другите, и како одговор на таквата забелешка, може да речат: “Јас не можам да не се лутам, моите родители лошо ме воспитале”. Или: “Таков ми е карактерот, не може ништо да се направи околу тоа.” Или дури и: “Кој е груб?! Јас?! Тоа не е точно, јас со сите секогаш зборувам многу љубезно и културно.” Ние сметаме дека нашите оправдувања се сосема во ред: ако грешиме, тоа не е по наша вина, нам едноставно ни се мешат луѓето, карактерот, воспитувањето, здравјето, времето и така натаму.
Што значи “самооправдување”? Во самата својата структура, овој збор го означува однесувањето во кое едно лице себеси си ја припишува вистината, со други зборови – мисли дека е праведен. Теоретски, сите ние себеси се сметаме за грешници, се покајуваме на исповед еднаш месечно или почесто. Но, кога станува збор за конкретни случаи, ние самите себе се оправдуваме: во овој случај, јас не сум виновен, во однос на тоа јас се однесував правилно… Ако ги собереме сите овие безброј случаи, за наше изненадување и срам ќе биде дека ние само се нарекуваме грешни, но всушност себеси се сметаме за праведни. Се разбира, мислејќи за себе така, ние во исто време ги понижуваме оние кои нé опкружуваат, сметајќи дека тие се виновни за сé, тие нè соблазнуваат, нé принудуваат да грешиме.
Но, патот на самооправдувањето е пат порочен, погибелен. Кон што води тој? Или кон тоа што човек, одбивајќи да ги види своите гревови, духовно затупува и воопшто не се обидува да живее според заповедите, или се обидува да ги промени околностите, кои го “спречуваат” да го исполнува Евангелието. Тогаш тој развива апсурдно, сосема нехристијанско дејствување, насочувајќи ги сите свои напори не на себе, туку на она што го опкружува, честопати на луѓето. Но, секој човек е потполно слободно битие и, во најдобар случај, ние само малку може да влијаеме врз него, а да го промениме, ако самиот тој не го сака тоа, никој не може. Затоа честопати оној кој превзема такви обиди, ја гледа нивната неделотворност и паѓа во очај.
Според учењето на светите отци, една од неопходните добродетели за спасението е самоукорувањето. Во предвид не го имам она просто, дури примитивно пројавување на самоукорување, во кое ние самите себеси во душата се оскрбуваме, се повредуваме и понижуваме со секакви зборови. Под самоукорување треба да се разбере нешто подлабоко – такво расположение на душата, во кое човек во сé се гледа себеси виновен и не го обвинува другиот. Кога човек секогаш ќе ја гледа својата вина, кога нема никого да обвинува за тоа што згрешил, тогаш, по логика на нештата, тој ќе почне да бара средства за се промени самиот себеси. Човек, кој ја стекнал навиката на самоукорување, се помирил со тоа дека неговиот ближен не е таков, каков што тој сака да го види, и пројавува љубов кон секој човек, без оглед на тоа дали тој е добар или лош, пријател или непријател. Тој не се оправдува дека него лошо го воспитале, бидејќи тој знае: тој е слободен и, ако сака, може подруго да се однесува, да го избере доброто и да го отфрли она што неправилно го научиле во детството, да речеме, на училиште. Тој нема да се изговара дека другиот го искушува, а ако го искушуваат, или ќе се оддалечи од нив или, и покрај нивното соблазнително однесување, ќе се труди единствено да се промени себеси. И на сé друго што е надвор од слободната волја на човекот, тој не обрнува внимание, знаејќи дека само негова вина е што тој својата слободна волја ја приклонил кон злото. Ништо не може да го натера човек да направи зло, ако тој не сака, особено кога станува збор за луѓе христијани, кои Господ Исус Христос ги ослободил со Своето страдање на крстот и преку Светите Тајни ги направил неподвластени на гревот. Од време на Христовото пришествие, човекот греши веќе сосема произволно, а не под притисок на околностите, како што беше (и до одреден степен може да биде оправдано) пред доаѓањето на Христос.
Двата начини на размислување, двете душевни состојби – самооправдување и себеукорување – прикажани во Евангелијата, иако тие таму не се нарекуваат со овие зборови, се термини на аскетската литература, со која сме навикнати да ракуваме.
Да ја разгледаме познатата приказна за митарот и фарисејот, која е посветена на една од воскресните недели пред Великиот пост – Неделата на митарот и фарисејот. Два човека влегоа во храм да се молат: едниот фарисеј, а другиот митник. Кога застана, фарисејот вака се молеше во себе: ‘Боже, Ти благодарам што не сум како другите луѓе: разбојници, несправедливи, прељубодејци, или како овој митник. Постам два пати во седмицата, давам десеток од сé што придобивам.Тој човек себеси се оправдувал и не ги гледал своите гревови. Таквото самооправдување (да го искористиме аскетскиот термин) го оддалечило него од Бога. Понатаму, во Евангелието се вели: А митникот стоеше оддалеку; не смееше дури и очите да ги подигне кон небото, туку се удираше в гради и велеше: ‘Боже, биди милостив спрема мене грешниот!’ Ви велам: дека тој си отиде дома повеќе оправдан, отколку оној; зашто секој кој се воздига, ќе биде понизен, а кој се понизува ќе биде воздигнат. Излегува дека оној што се оправудва, себеси се воздигнува, а оној што се укорува, себеси се смирува.
Што значат зборовите на митарот: Боже, биди милостив спрема мене грешниот? Или зборовите на Исусовата молитва (во суштина се исти): “Господи Исусе Христе, Сине Божји, помилуј ме, грешниот”? Грешен е оној кој е виновен во нравственото однесување. Така, кажувајќи ја Исусовата молитва, ние постојано се укоруваме себеси пред Бога: “Простете ми мене, кој сум виновен за нарушување на нравствените (моралните – заб.прев.) заповеди.” Така велиме, но дали ние тоа го чувствуваме? Вникнуваме ли во смислата на тие зборови, учествува ли во нивното изговарање нашето срце или тоа останува студено? Или можеби, изговарајќи ги зборовите на митарот: Боже, биди милостив спрема мене, грешниот, ние всушност размислуваме како фарисејот: Боже, Ти благодарам што не сум како другите луѓе, и водиме духовен живот, се исповедаме, се молиме со Исусовата молитва? Ние кажуваме зборови на покајание и самоукорување, а мислите во нас се фарисејски, и ја спречуваат вистинската, внимателна и искрена молитва. Ние се оправдуваме себеси и пред самите себеси и пред другите луѓе, бидејќи таквото расположение не може да не се пројави надвор. Понекогаш се смируваме навидум, бидејќи знаеме дека на одредени места, во манстир или во христијанска средина, смирението се одобрува и се почитува како нешто значајно. А митарот за себеси рекол само еден збор – „грешник“, и ако човек зборува така искрено, од сета душа, значи тој ја стекнал добродетелта на самоукорувањето.
Кога човек секогаш и секаде се смета себеси за грешник, тоа се пројавува во секоја животна ситуација. Ние во секој конфликт се оправдуваме себси, а тој вели: „Да, јас сум виновен, јас згрешив.“ Свети Тихон Задонски еднаш, во разговор со некој слободоумен благородник, почнал да докажува дека така е неправилно да се размислува за Бога. А благородникот, разгневен, му удрил шамар на св. Тихон. Тогаш светителот му направил земен поклон и му рекол: „Простете ми, Бога ради, што Ве соблазнив“. Тоа така повлијаело на тој огорчен човек, што самиот тој паднал во нозете на светителот и барал од него прошка, а потоа станал добар христијанин. Би се рекло дека св. Тихон во тој случај воопшто не бил виновен, но како смирен човек и вистински христијанин, тој и тука ја увидел својата вина. Ако ние искрено се сметаме себеси за грешници, ако ние искрено ги кажуваме зборовите на Исусовата молитва: „Помилуј ме, грешниот“, тогаш во секоја ситуација би ја наоѓале вината во себеси, а не во околните луѓе, работи, околности, состојби и така натаму.
Многу често самите себе се правдаме, претпочитајќи ги евангелските заповеди и наредбите на нашата совест т.н. барања на здравиот разум. Но, треба да се каже дека “здравиот разум” (не вистинскиот, се разбира, но оној кој го користи светот) со годините, а особено со промената на времето, се менува. Еден “здрав разум” бил кај незнабожците од древни времиња, друг – кај млаките христијански времиња кога господарело христијанството во цивилизираниот свет, а трет – кај современите материјалисти и атеисти, четврт – кај мухамеданците, петти – кај будистите… Но, сите овие разнообразни “здрави разуми” едногласно стануваат против христијанскиот морал. Понекогаш тоа може да се види многу јасно – борбата се случува меѓу луѓето: едни ја заштитуваат позицијата на Црквата и црковното Предание, другите се однесуваат непријателски кон неа, на пример, од позиција на атеизмот или световниот материјализам, кој се гледа според тоа што човек воопшто не размислува за духовните вистини и се грижи само околу својата материјална благосостојба. Во тие случаи, нештото е поедноставно. Но, за жал, многу чест е случајот кога ние самите, православните христијани, прифаќаме во себе нешто од светот и се држиме до тој имагинарен здрав разум, без да забележиме или разбираме. Тогаш, борбата меѓу световниот “здрав разум” и вистинското христијанството се случува внатре во нас. За жал, тоа често завршува со победа на тој “здрав разум”: ние се предаваме и ја отфрламе својата христијанска совест.
Кога ние го следиме имагинарен здрав разум, ние, исто така, пројавуваме самооправдување. Нарушувањето на нешто од евангелското учење и Православното Предание, ние го оправдуваме со тоа што здравиот разум ни кажува да постапиме токму така: да пројавиме човекоугодие или малодушност, или било која друга страст, за да не претрпиме штета или некаква скрб. Оправдувајќи се себеси со “здравиот разум”, ние постојано и, со тоа, смело, дрско, и очигледно отстапуваме од евангелското учење. Ние должни сме да осознаеме дека грешно постапуваме, на пример, од страв, и да просиме прошка од Господа.
Внатре во самите себе го имаме и митарот и фарисејот. Митарот себеси се укорува, а фарисејот се оправдува. Еден ист човек во еден момент се кае и станува митар, а по неколку минути се оправдува себеси и се претвора во фарисеј. Ако ја занемариме таа борба, ако се приклониме кон самооправдувањето, тогаш, подобно на фарисеите и закониците, ние се оддалечуваме од Христа и се лишуваме од Божествената благодат; не добиваме помош во исполнување на заповедите и остануваме бесплодни.
***
Прашање: Батушка, како да се укорам себеси во случај кога делото си го направил, сé што било потребно си презел, а нештото не излегува како што треба? И во недоумица си: а зошто, кога сé е добро направено?
Одговор: Може тоа дело што си го вршела да не Му било угодно на Бога. На сé е волјата Божја. Веројатно, во сличен случај умесно е не да се укориш себеси, туку да се смириш, да се предадеш на Божјата волја. Кога зборувам за укорувањето, тоа не значи дека треба себеси да се укорувате постојано и секаде, каде што е потребно и каде што не е потребно. Да се има самоукорување значи да се гледа сопствената вина имено во нарушување на заповедите.
Прашање: Кога се молам, моите ближни се смеат и се подбиваат со мене. Поради тоа јас честопати ја оставам молитвата, за да не ги раздразнувам. Тоа самооправдување ли е или јас правилно постапувам?
Одговор: Кога нé опкружуваат луѓе, кои не го разбираат тоа, тогаш умесно е да се сетиме на евангелските слова на Спасителот: Светињара не ја давајте за кучуња, и не го фрлајте бисерот пред свињите, за не го изгазат со своите нозе, и, откако ќе се повратат, да не ве раскинат. Не треба да се однесуваме така што да предизвикуваме хулење. Подобро да се помолиме на друго место, да ја затаиме молитвата, не заради тоа што се срамиме, туку за да не даваме повод за хулење.
Згора на тоа, ако се молиме и ни се смеат, тогаш што е тоа молитва? Ако не може да се молиме отворено, подобро е да се молиме во црква или одејќи по пат. Ако немаме можност да го читаме молитвеникот, бидејќи ближните се потсмеваат и хулат, тогаш подобро е некое време да ја кажуваме во себе Исусовата молитва или било која друга молитва што ја знаеме напамет. Некои ги знаат напамет утрените и вечерните молитви.
И воопшто, подобро е ако е можно да се избегнуваат таквите луѓе. Ако мојот пријател постојано хули на моите свети чувства, тогаш зошто ми е потребен таков пријател? Значи, тој мене не ме разбира, не ме цени, ме презира во самите мои најдлабоки изразувања.
Прашање: Како да се задржи постојаното себеукорување, сеќавањето на својата грешност, ако често од расеаност, најверојатно, тоа чувство се намалува, дури речиси и да нема чувство на покајание и скрушеност?
Одговор: Себеукорувањето тешко се зачувува. Треба, пред сé, да се молете. Самата Исусова молитвата во некоја смисла е себеукорување и принудување на самиот себе кон смирение. Ако ние постојано во текот на денот велиме: “Смилувај се на мене, грешната” или “грешниот”, на тој начин ние се принудуваме да се сеќаваме на својата грешност, се навикнуваме на смирено мислење за самиот себе. Но, што е најважно, ние треба да паметиме дека самоукорувањето, покајанието – тоа е духовен плод, тоа е дејство на благодатта. Ако нема благодат, тогаш, без разлика колку и да се трудиме, што и да велиме за себе, колку и да се убедуваме себеси, искрено самоукорување нема. Подобро од сé е да се надеваме на Бога и така непрестајно да се молиме.
Прашање: На еден мој пријателка никако да ѝ тргне во животот, ништо не ѝ оди на добро, постојано има искушенија и несреќи. Таа смета дека некој ѝ направил магија. Дали тоа е навистина возможно?
Одговор: Магесништвото, се разбира, постои, тоа не може да се негира. Во нашево страшно време се распространува учењето за црна и бела магија, книги се продаваат сосема слободно, секој може да купи “Црна магија”.
Јас во тоа, да бидам искрен, практично не се разбирам. Не можам да направам разлика помеѓу магија и обичните болести, освен во очигледните случаи на демоноопседнатост. Поради тоа треба да појдете кај духовни старци и нив да ги прашате. Но, многу често за магијата зборуваат луѓе, кои сакаат сé да им припишат на другите. Сакаат да ја префрлат вината на други. Човекот не мисли дека тој има гревови, дека тој лошо се моли, лошо се исповеда, недостојно се причестува. Тој во никој случај не сака да ја види својата вина и сé припишува на магијата. “Зошто лошо се молиш?” – “Ме расипаа”. “Зошто не постиш?” – “Ме маѓепсаа.” “Зошто пушиш?” – “Ме урочија.“ Па, ти изгледа дека маѓепсаниот човек во нешто не е виновен.
И поради тоа, со цел да се утврди што е магија, ние прво мора самите да пројавиме усрдност во духовна смисла, тогаш ќе се покаже дали постои туѓа сила или тоа е само нашата небрежност. Покрај тоа, магијата може да се оттргне и со свои напори, односно со молитва, пост и исповед, Причест. Неопходно е да се прибегне кон самите вообичаени црковни средства. Прво и основно, кон таинствата, молебените. Црквата ни ги дава сите средства кои се многу моќни, само ако ние самите ги користиме.
Извор: О нашей привычке оправдываться. Беседа схиархимандрита Авраама
Извор: Маран Ата
2-ри мај, лето Господово 2015