Стара нова година
Да ги оставиме за почеток малку на страна веќе здодевните сезонски дебати околу стариот и новиот календар и околу тоа дали некои локални празнични адети имаат односно немаат смисла и логика. Всушност, кога ќе се присетам на прочуената дискусија на Пол Фајерабенд за анархичноста во научниот метод, не би можел никако да се согласам дека за некоја работа да има смисла, истата мора да стои во потполна согласност со постоечките стандарди и нивната внатрешната логика. Секако, не велам дека работите не треба да поседуваат внатрешна логика, туку велам дека некогаш (ако не и најчесто) „логичноста“ на нештата доаѓа „отпосле“, што би рекле философите (овие европските, постмодерните) „ретроактивно“. Ајде тогаш да видиме како од ваква ретроактивна гледна точка има смисла и логика тоа што славиме прво Нова година, па после Божиќ (а не како во цел „нормален“ свет, вклучително и во повеќето православни Цркви, по обратен редослед), за згора на тоа една седмица покасно да славиме нешто толку очигледно само-во-себеси-противречно како „Стара нова година“.
Искрен да бидам, Стара нова година ми е некако многу интересен празник. Можеби поради мојот личен афинитет да спојувам неспојливи нешта, можеби затоа што е некаков алтернативен празник на кој е тешко човек да му го фати крајот. Кај Нова година (онаа од 01. Јануари) и кај Божиќ (нашиот, од 07. јануари) е јасна работата: Првиот е световен, вториот е црковен празник. Првиот е лумпувачки, го носи името „најлуда ноќ“ и за него повеќето луѓе што ги познавам велат дека не ги интересира и дека воопшто немаат намера да го слават, туку убаво ќе си го преспијат. Убаво де, ама тоа го велат во декември „во очи“ празникот. Арно ама, ретроактивно секогаш испаѓа дека си поминале „лудница“, секако, сосема непланирано – што само го оправдува називот „најлуда ноќ“ (нормалните, за разлика од лудите работи во животов, подлежат на планирање). Вториов, пак, црковниот празник, го слави се живо што на било каков начин се идентификува со православието. Го слават весниците, телевизиските и радио станиците, политичарите, бизнисмените, трговските центри, пазарџиите, маалските џаболебари и локалните пиромани... Повторно, целото тоа „славење“ се случува „во очи“ празникот. И пак, ретроактивно погледнато, освен оргијата со „огновите“ и морничавото завивање на маалскиот подмладок в мугри пред портите на ‘рисјанските домови не останува ништо друго.
Во споредба со двата наведени празници, Стара нова година е некако поинаква. Кај неа нема неочекувани исходи, токму поради тоа што самата настанува како своевиден „остаток“ во дијалектичкиот однос меѓу официјалната грегоријанска Нова година и официјалниот јулијански Божиќ. За Стара нова година нема очекувања, празниците се поминати – и лумпувањето и глумењето побожност. Каква ли може да биде смислата на некаква си Нова година што остарела? Затоа, како световен празник Стара нова година е неразделна од духовното, од аскетското, бидејќи потсетува на минливоста на секое човечко ново: Нема „ново“ што порано или подоцна не ќе остари. Велат, Стара нова година бил всушност денот на кој ја испраќаме старата година. Ете, толкав е животот на една година, на нејзината младост, убавина, стројност што сме ја прославувале на ланскиот први јануари. Сега истата таа ланска година ја испраќаме засекогаш во минатото, ја архивираме, ја погребуваме заедно со стотиците, илјадниците години зад нас, кои сите во некој миг од историјата биле „нови“.
Имам впечаток дека ваквиот „случаен“ исход на паралелното сопостоење на двата календари (јулијанскиот и грегоријанскиот) во нашата култура успева фантастично да ја отслика православната аскетска димензија на секое световно празнување: минливоста, која треба да не приведе кон светото, а не да бара утеха самата во себеси. Последното, лажното утешение се олицетворува во разновидни варварски адети со паганска провиниенција. Такви се, на пример, дивтарските василичарски „карневали“ преку кои меѓународно се етаблираме како некое демоноопседнато човекојадно племе од централна Африка (впрочем, ваквите манифестации немаат многу заедничко со реалтивно-пристојните карневалски традиции во остатокот од Европа, особено оној западниот). На тој начин, нашето соочување со минливоста ќе наликува на вуду-ритуал во кој живите мртви (зомби) ќе ја прославуваат својата привидна бесмртност.
Но, наместо да ја потиснуваме насушната потреба по светото преку псевдорелигиското обоготворување на смртноста, можеме да се одважиме очи во очи да соочиме со неа – на тој начин што ќе се сетиме да отидеме во својата парохиска црква и да соучествуваме во литургиското празнување на вечноста која не застарува и кон која сето старо и изморено човештво е повикано. Така, збогувајќи се со изветвената „нова година“ ќе ја откриеме ризницата на бесмртноста и вечниот живот во Христа – централната тема на литургиското празнување на Обрезанието Господово и на свети Василиј Велики, празнувани истиот тој ден. Застанати пред суштествениот егзистенцијалнен избор меѓу повампирувањето и воскресението, слободната личност неповратно се нурнува во вечноста: во вечно постоење во смртта, или во вечно постоење во животот.
Затоа, времето, а со него и неговото пресметување (т.е. календарот) следува безостаточно да се насочат кон воскресението Христово – празникот кој не подлежи на статичното календарско утврдување на празнувањата, туку се темели врз поинакви принципи во пресметувањето и осмислувањето на времето. Така, сите православни задолжително го прославуваат Велигден во ист ден, независно од меѓусебните разлики во празнувањето на таканаречените „неподвижни“ (календарски) празници. Всушност, „православноста“ на еден календар следува да се препознае од мерката на неговата проникнатост и преобразеност од стварноста на воскресението Христово, а не од неговата формална структурираност и астрономска прецизност.
Конечно, постоењето на црковниот календар сведочи за фактот дека христијаните немаат за цел да се апстрахираат од историјата – таа за нив останува дејствена, но на особен начин. Тие го структурираат минливото време преку календарот, кој самиот не може да се сведе на категориите на минливоста, туку ја има функцијата истите тие категории да ги преобрази, правејќи ги причастни на вечноста на Царството Божјо.
д-р Милан Ѓорѓевиќ
14-ти јануари, лето Господово 2015
Друго:
доц. д-р Милан Ѓорѓевиќ - За справувањето со простотијата