протопрезвитер Александар Шмеман
Јас лично, посветив голем дел од мојот богословски живот на “заштита“ на вселенското првенство на Константинополскиот Патријарх, за да може некој да ме обвини за “анти-константинополство“. Тоа првенство, неговата неопходност за Црквата, неговото огромно потенцијално значење за Православието, јас уште еднаш свечено го исповедам и потврдувам. Меѓутоа, за тоа првенство повторно да постане она што тоа е, треба да се очисти од сите двосмислености, од сите неважни контексти, од сите национални заклучоци, од зависноста од било што минато, сегашно или идно, од се што не ја претставува Црквата и само Црквата.
Можеби, во сегашни услови најнасушна задача на вселенското првенство е: да не ослободи од еретичкиот и многубожечки национализам кој го гуши вселенскиот и спасителен призив на Православната Црква. Треба веќе еднаш да престанеме да зборуваме за нашите “славни денови и времиња“. Зашто славата, во автентичното предание на Црквата Му припаѓа само на Бога, а Црквата и е основана за прославување на Бога, а не само на себеси. Кога тоа ќе го сфатиме, она што е за човекот невозможно, ќе постане возможно за Бога.
Несомнено е дека централниот и одлучувачки факт на поствизантиската религиозна историја е всушност потсвесното, но сепак очигледно, претворање на Византија во постојана, основна и нормативна димензија или белег на самото Православие, претворање на “империјалниот“ слој во суштински слој на православното предание. Причините за тој парадоксален процес се премногубројни и сложени, та е невозможно овде дури и да се набројат. Некои од нив имаат корени во самата Византија, некои во долгото турско ропство, некои во поновите слоеви на грчката историја. Но, фактот е тука: преданието условено од историчноста на Црквата, т.е. “примање“ на минливи и релативни светови со кои таа била сврзана во текот на земното странствување, ја одвело Црквата во нејзината спротивност: со анти-историскиот и неисторискиот карактер на грчкото сфаќање на работите: За Грците Византија не е само едно од поглавијата – па макар тоа да е од централна важност и во многу што одлучувачко – во историјата на непрестано “странствување“ на Црквата, туку тоа е целата историја, нејзин terminus ad quem после кое не може да се случи ништо значајно, и кое како такво возможно е само да се чува. Реалноста на тој исклучителен и врвен “свет“ не зависи од историјата. Историскиот пад на Царството во 1453 година не само што не го разорил, туку напротив, го ослободил од се’ историско, т.е минливо и привремено, го претворил во автентична над-историска реалност, “суштина“ која повеќе не подлежи на историски преврати. Историскиот царски град можел повеќе од петстотони години да се вика Истамбул – но за Грците тој е Константинопол, Нов Рим, срце, центар и символ на реалноста која стои вон секоја историја.
Но вистинскиот парадоксален карактер на таа “реалност“ се состои во тоа што воопшто не е тешко таа да се поистовети со било каква “форма“ или “содржина“. Се разбира тука не се работи за Византиската Империја како таква, за политичка фантазија за нејзино можно историско обновување. Грците се премногу реалисти за да не можат да ја сфатат илузорноста на таквата фантазија. “Содржината“ на таа реалност не е ни во особената верност или интерес кон доктриналното, богословско, духовно и културно предание на Византија, т.е. оној “православен византизам“ кој претставува суштински дел на православното предание. Тој византиски свет, кој сам по себе е основно мерило-свесно или во поголемиот дел несвесно – за грчкото религиозно настроение на умот, не е ни историска Византија, ни духовна Византија. Но, тогаш што е тој? Одговорот има одлучувачко значење за разбирање на грчкото религиозно и еклисиолошко поимање на работите: Византија - истовремено и темел и оправдание на грчкиот религиозен национализам.
Тоа парадоксално соединување на два различни, ако не и противречни, слоеви на историскиот развој на православниот свет стои во самиот центар на ова огромно и трагично недоразбирање, кое заради многу што е родител на нашата сегашна криза.
Го нареков тоа соединување парадоксално заради тоа што, како што веќе кажав, самата суштина на византиското “империјално“ предание не била национална, туку универзална. И самата таа универзалност – колку и да била теориска и несовршена – и дозволила на Црквата да ја прими Империјата и да направи од неа свое земно “престојувалиште“.
Борбата помеѓу “грчко“ и “христијанско“ ја чини самата содржина на големата и засекогаш нормативна патристичка епоха, нејзината автентична “тема“. И токму “грчкиот“ препород, раѓањето на грчкиот национализам, автономен во однос на христијанскиот елинизам, во последните години на Византија, бил еден од основните фактори за Флорентинската трагедија.
Она што се одиграло со грчкото настроение на умот, било на тој начин резултат, не на еволуција и развој, туку на преврат. Трагичните настани во историјата на Империјата, горкото искуство од турското ропство, борбата за зачувување на животот и за ослободување, - сето тоа го изменило изгледот на византиското “империјално“ предание и му дало потполно спротивен смисол од оној, што тоа го имало во почетокот и кој и дал можност на Црквата да го усвои. Универзалното е заменето со “национално“; “христијанскиот елинизам“ – со “елинизам“; Византија – со Грција. Единствената и универзална христијанска вредност на Византија била пренесена само на Грците, на грчката нација, која сега добила, од причина на исклучива идентификација со “елинизмот“, нова специфична боја. Многу е карактеристично што дури и грчките ерарси, кога зборуваат за “елинизмот“, го имаат во вид не толку “христијанскиот елинизам“ на Византија колку “древно-елинската култура“ на Платон и Питагора, Хомер и “Атинската демократија“, како и тоа, дека да се биде грк значи да се биде исклучив наследник и носител на тој елинизам.
Тој “елинизам“ е всушност, грчки израз на светскиот национализам кој е од понова дата и има свои корени во Француската Револуција 1789 година и во европскиот романтизам. Како и секој друг национализам од тој тип, тој е изграден на митологија, дел “световна“, а дел “религиозна“. На световен план, тоа е мит за исклучивиот однос на грците со “елинизмот“ – кој е заеднички извор и темел на сите западни култури. На религиозен план, тоа е мит за исклучивиот однос со Византија, христијанската “икумена“ – заедничкиот темел на сите Православни Цркви. И токму оваа двојна митологија, или подобро – притисокот кој таа го врши на грчкото црковно мислење, го отежнува и тоа многу силно, еклисиолошкиот дијалог со Грците.
Првата тешкотија се наоѓа во различното поимање на местото и улогата на Вселенскиот Патријарх во Православната Црква. Сите Православни Цркви без исклучок го признаваат неговото првенство. Меѓутоа, постои битна разлика во сфаќањето на тоа првенство помеѓу грчките Цркви и сите други.
Основно мерило за неговото првенство за негрчките Цркви е суштинската еклисиологија која отсекогаш го признавала вселенскиот центар на согласност и единство, односно “таксис“, поредок на старешинството и чест помеѓу Црквите. Од таму вселенското првенство истовремено е и суштинско, во таа смисла што тоа постои отсекогаш во Црквата, и историско, во таа смисла што неговата “припадност“ може да се менува, како што всушност и се менувала, бидејќи зависи од историската положба на Црквата во одредено време. Првенството на Константинопол било востановено од страна на Вселенските Собори, со согласност на сите Цркви. Тоа и го прави “суштинско“, бидејќи тоа навистина е израз на согласноста на Црквите, на нивното единство. Од друга страна, исто така е точно дека тоа било востановено во одреден историски контекст како еклисиолошки одговор на одредена состојба: настанувањето на вселенската христијанска Империја.
Иако денес во целата Православна Црква никој не чувствува потреба и не изразува неопходност за било каква измена во поредокот на Црквите, такви промени порано се случувале, и макар теоретски, можат да се случат и во иднина. Така на пример, во случај на “преобратување“ на Римокатоличката Црква, вселенското првенство може да му се врати – како што може и да не му се врати – на првиот Рим. Таков е во својата најпроста форма, еклисиолошкиот став на овие негрчки Православни Цркви. Првенството на Цариградскиот Патријарх, примено од сите, овде нема никакво национално толкување и не содржи никаков божествен односно вечен “таксис“, поредок на Црквите. По потреба, согласноста на Црквите изразена преку Вселенските Собори, постоечкиот поредок може да биде и изменет, како што порано и се менувал во случаите на : Антиохија, Ерусалим, Ефес и Кипар како и на самиот Цариград.
Но, ваквата теорија за Грците е “анатема“, така што токму тука излегува на виделина двосмисленоста на современата православна еклисиологија. За Грците “мерилото“ за првенство на вселенскиот престол не се наоѓа во некакво одредено еклисиолошко предание, било да е тоа суштинско или империјално, туку во исклучителната положба која ја има Вселенскиот Патријарх внатре во тој “елинизам“, кој како што видовме, ја сочинува суштината на нивното религиозно сфаќање. Зашто, ако световниот центар на тој елинизам се наоѓа во Атина, неговото религиозно огниште и символ, несомнено се наоѓа во Константинопол. Во текот на многуте векови под турско ропство Патријархот бил религиозен “етнарх“ на грчката нација, огниште и символ на продолжетокот на нејзиното постоење и на нејзиното автентично лице. Од тука Вселенскиот престол останува за Грците и до ден денес – реалност на еден ред, не толку еклисиолошки и канонски, колку првенствено духовен и психолошки. Канонски, Грците можат да припаѓаат или да не припаѓаат на Патријархатот. Така, додека Еладската Црква е независна од Патријархатот, дотогаш, секој Грк кој живее во Австралија или Латинска Америка се наоѓа под негова “јурисдикција“. Но, било каков и да е нивниот јурисдикциски статус, сите тие се под Константинопол. Овде не е важен Константинопол како вселенски центар на единство и согласност, туку Константинопол како вселенски трон, носител и чувар на “елинизмот“. Неговото првенство сега се припишува на самата суштина (esse) на Црквата, и постанува само по себе nota Ecclesiae. Еклисиолошката формула: постои Константинопол, на кого Црквата му го доверила вселенското првенство, постанува: “неопходно е да постои Константинопол“. Но, трагичната двосмисленост на таа поставка се состои во тоа што Патријархот, чија функција е да сведочи за вселенскоста на Црквата, да биде чувар на “христијанскиот елинизам“ кој спречува секоја поединечна Црква потполно да се поистовети со “национализмот“, - истовремено, за една посебна нација тој е носител и символ токму на нејзиниот национализам.
Вселенското првенство постанува првенство на Грците. За Грците, кои постепено се нашле во пленот на поистоветување на “византиско“ и “грчко“, со национална па дури и етничка улога на византизмот, секој обид за востановување на политичка или црковна независност од Империјата од страна на Словените, или Арапите, или Романците, - значел скоро автоматска опасност за “елинизмот“, обид за уништување на Грците и нивното првородство, внатре во Православието. Тие никогаш не успеале да сфатат дека суштинското единство на православниот свет не е ни национално, ни политичко, ни јурисдикционо, туку токму единство на “христијанскиот елинизам“, на православното воплотување на првобитното христијанско предание. Тие тоа не го сфатиле, зашто го поистоветиле “христијанскиот елинизам“ со “елинизмот“, т.е. со грчката национална и етничка “личност“.
Многуте “афтокефалии“ дадени во текот како и после византискиот период биле “отстапки“ и “прилагодувања“ а не признание на нешто нормално, нешто што одговара на новата ситуација, слично на тоа што признавањето на Империјалната Црква одговарало на претходната состојба – христијанската Империја.
Бидејќи во грчкото религиозно настроение на умот немало место за таа нова состојба, во реалноста на неа се гледало како на нешто случајно и привремено. Тоа била причината што ниту една афтокефалија не била дадена слободно, туку секогаш била резултат на борба и преговори. Од истите причини принципот на “афтокефалност“, кој претставува основен принцип на сегашното устројство на Црквата, дури и ден денес не е потполно разбран од страна на грчките официјални црковни кругови, како во неговиот почетен стадиум (право на давање афтокефалност) така и во неговиот модалитет (последиците кои од него произлегуваат за меѓуцрковните односи).
Едно е јасно, а тоа истовремено е можеби и најголемиот парадокс на целиот тој развој: не сакајќи да го признаат принципот на афтокефалија de facto, грчките официјални црковни кругови како да го правдаат со истата таа логика која нив ги натерала да го отфрлат и да се борат против него, т.е. со идејата за суштинската разлика помеѓу елинското и разните неелински “Православија“. Додека тие во минатото се бореле против “афтокефалијата“ заради тоа што ја отфрлале помислата дека “христијанскиот елинизам“ – како суштина на Православието – може да има било каков друг еклисиолошки израз освен “Империјална Црква“, а таа е грчка, - сега ги признаваат затоа што, заменувајќи го христијанскиот елинизам со “елинизам“, мислат дека е неопходно другите “Православија“ да бидат израз на некои други суштини: “руско Православие“, “српско Православие“ итн. И бидејќи призивот на грчкото Православие се состои во зачувување на елинизмот, тогаш и призивот на другите Цркви се состои во тоа да се чуваат своите сопствени – двоструко национални “суштини“. Образувајќи на тој начин свој потполн круг, “империјалното“ сфаќање се споило со “националното“. А тоа било и неизбежно, ако се потсетиме дека вистинскиот извор на национализмот се наоѓа не во Христијанството, туку во идеите на Француската Револуција 1789 година, вистинската мајка на ситничавите, фанатични и негативни “национализми“ на 19 и 20 век. Она, по што сепак се разликува тој нов грчки (не византиски туку современ) национализам од другите православни национализми, тоа е убедувањето кое се задржало во него од неговото “империјално минато“, дека помеѓу сите православни “суштини“, грчката суштина има првенство, завзема iure divino прво место. Заборавајќи дека вистинското единство на Православието не го чини елинизмот како таков, туку христијанскиот елинизам кој навистина има првенство над сите други негови изрази, поистоветувајќи го тој елинизам со самите себе, Грците претендираат на првенство кое навистина би можело да им припаѓа, но на основа на сосема други претпоставки. Ете во тоа се состои во нашиве денови, основната двосмисленост на “вселенското првенство“ во Православната Црква. Дали тоа му припаѓа на првиот меѓу епископите, на оној кого “согласноста“ на сите Цркви го признава, сака и почитува во лицето на Вселенскиот Патријарх, или тоа му припаѓа на духовната глава и носителот на “елинизмот“, чија христијанска вредност и припадност е исто толку сомнителна колку и на било кој друг современ полу-многубожечки национализам?
Само ако сме ние способни да ги поставиме овие прашања на она ниво, на кое единствено и е возможно да се одговори на нив, т.е. на нивото на суштинската еклисиологија, само ако сме во состојба да ги увидиме и оцениме фактите во таа основна перспектива – само тогаш ќе биде осмислена бурата која се подигна, и само тогаш таа ќе доведе до заедничка победа. На сите ќе им постане јасно, порано или подоцна, дека Православието нема да го сочуваме со правење напор за зачувување на “елинизмот“ или “русизмот“ или “србизмот“. Напротив, чувајќи ги и исполнувајќи ги барањата на Црквата ние ќе го спасиме и она што е суштинско во разните воплотенија на христијанската вера и живот. Ако професорот о.Флоровски, руски богослов кој живее и работи во “прогонство“, имаше храброст (во својата книга “Патиштата на руското богословие“) да го разоткрие и осуди оддалечувањето на “русизмот“ од “христијанскиот елинизам“ и на тој начин да го ослободи целото поколение на руски богослови од последните остатоци од псевдо-месијанскиот религиозен национализам, зарем не им е време и на Грците – па макар и на само еден од нив – да направат таква, навистина тешка на ослободувачка операција, во однос на двосмисленоста на “елинизмот“?
извадок од делото: “Во потрага по корените на американската бура“ – протопрезвитер Александар Шмеман
За Грците Византија
Подготви: М.З.
фото: http://www.schmemann.org/
Посети: {moshits}